ADIGE HALKININ NESTOR’U(*)

ZERA BAKOVA
Filoloji Doktoru

“Elimden geleni yaptım, hem de elimden gelenin en iyisini yapmaya çalıştım. Bir takipçimin  ana dilime aşık olduğunu görebilmek için tek olan Tanrı’ya dua ediyorum. ”

İlk Kabardey ilim adamı Şora Nogmov’un bu sözleri, tüm zamanlarda bilinenleri genişletmek ve derinleştirmek için çabalayan bilimsel bilgi anlayışının ruhunu yansıtıyor; bunun için yeni bir şahsa, takipçiye yani öncünün halefine ihtiyaç var.

Şora Nogmov’u okuldan tanıyorduk. Askerbi Şortanov’un kendi imajını sanatsal olarak yeniden yaratan “Dağlılar” romanı, Kabardey edebiyatı bağlamında okul müfredatına dahil edildi. Şora’nın arkadaşı Zachrey ile diyaloğu, Şora’nın insanın özünü tanımladığı fikirlerini ortaya çıkardı: “Din ve insanlık el ele gitmelidir. Benim için din insanlıktır” dedi Zachrey. Şora ise alevlenerek: “Benim için insanlık dindir” dedi.

Üniversitede harika bir folklor öğretmenimiz vardı. “Şora Nogmov Hakkında Etütler” kitabının yazarı ve Şora Nogmov konusunda uzman edebiyat alimi Ilya Vasilyevich Treskov. Ondan, Şora’yı, Şortanov’un çalışmasından farklı bir bakış açısıyla gösteren birçok ilginç gerçek öğrendik. Rus bilim camiasının, küçük bir ulusun temsilcilerine karşı tutumunu değiştirmeyi başaran, onların saygısını ve onlardan biri olarak kabul edilme hakkını kazanan bir adam hakkında bilgi edindik. Zaten Puşkin ve Lermontov zamanında, bu büyük şairlerin şahsen tanıdığı bir harika ilim adamı ve eğitimci Şora Bekmurza Nogmov vardı. Alim-filolog, tarihçi, öğretmen, Kabardey tarihi şarkı ve efsanelerinin yorulmak bilmeyen koleksiyoncusu Şora Bekmurzin Nogmov, 5 Ekim 1794’te Pyatigorsk yakınlarındaki Jitsu Nehri üzerinde bulunan bir köyde doğdu. Büyük büyükbabası  Kabardey’e  taşınmış, 2. dereceden Kabardey soylusu olarak sınıflandırılan bir Abadzekh’ti. Nogmov’un ataları hakkında hiçbir bilgi olmadığı gibi, bu yeniden yerleşimin nedeninin de ne olduğu tam olarak bilinmiyor.

Şora, Dağıstan’da bir medreseden mezun oldu. 1817’den itibaren Karmov köyünde (şimdi Kamennomostskoye köyü) yaşadı. İlahiyat okulundan mezun olduktan sonra Nogmov, molla sıfatını kabul etmeyi reddetti ve 1818’de tercüman olarak Rus ordusunun hizmetine girdi. Daha sonra 1825’ten 1829’a kadar Birinci Volga Kazak Alayı’nda memurluk yaptı. Dillere olan eşsiz yeteneği, ona komutanın saygısını ve ilgisini kazandırdı. Arapça, Türkçe, Abazaca, Farsça ve Rusça biliyordu.

1828-1829’da Nogmov, Nalçik’te tutulan amanatlara (rehinelere) Rusça ve Türkçe öğretmek üzere Nalçik kalesine gönderildi. 1829’da Kafkasya’yı ziyaret eden Macar gezgin Besse şunları söyler: “Hükümet bu kalede masrafları kendisine ait olmak üzere bir okul kurdu, burada çocuklar Müslüman bir öğretmenin gözetiminde ücretsiz olarak yetiştiriliyor. Kendilerine Rusça okuma, yazma ve konuşma öğretiliyor; öğretmenleri hac(hacı) veya Şora adını taşıyor. Farsça, Türkçe, Tatarca ve Rusça’yı aynı rahatlıkla konuşuyor ve yazıyor, güler bir yüzü ve mükemmel tavırları var.”

Şora Nogmov 1830-1835 arası Rus muhafız subayı olarak St. Petersburg’daki Kafkas-Gorsky birliğinde Askeri Muhafız olarak görev yaptı, aynı zamanda 1830-1831 Polonya ayaklanmasının bastırılmasına katıldı. Kornet rütbesine (Rus ordusunda en düşük subay rütbesi ç.n.) terfi etti ve St. George onur nişanı ile ödüllendirildi.

11 Mayıs 1835’te teğmen rütbesiyle ödüllendirildi ve Ayrı Kafkas Kolordusu’nda görev yapmak üzere Tiflis’e atandı. Prens Şakhovsky’nin evinde kaldı. Burada, 26 Ekim 1835’te, Kafkasya’ya dağ dillerini incelemek için gelen dilbilimci, tarihçi, etnograf, gezgin, Finno-Ugric çalışmalarının kurucusu Rus akademisyen A. Sjögren ile bir araya geldi. Nogmov ona Kabardey dilbilgisinin derlenmesi ve sözlü halk sanatının toplanması konusundaki çalışmalarından bahsetti.

Sjögren, Nogmov’u, ilim ve halkı için yararlı bir şeyler yapmaya çalışan tutkulu, hevesli, meraklı ve kültürlü bir insan olarak gördü. Petersburg’da, Petersburg Üniversitesi Fars Dil Bölümü profesörü François Bernard Charmois’in rehberliğinde “Metinlerle Kabardey lehçesinde gramer”i yazmasını teşvik etti.

Nogmov , 1837’nin başında Kabardey’e geri döndü. Kendisini tamamen velûd ve eğitici faaliyetlere adadı. Temel amacı ilmi çalışmalarını tamamlamaktı.

Şora’nın İlgi alanları çok yönlüydü. Bir Kabardey yazısı ortaya çıkarmaya çalışan ilk kişi oldu. Birçok dilde kullanılan Rus alfabesi üzerinde durdu. Ancak tüm sesleri ifade edecek yeterli işaret yoktu, Rus harflerine Latin harflerini ekledi. Şora, bir Kabardey ilkokulunun ortaya çıkartılmasının öncüsüydü.

Nogmov, 4000’den fazla kelime içeren “Kabardeyce – Rusça Sözlük”ünü ve ana eseri olan “Adige Halkının Tarihi”ni derlemek için çok çalıştı. Bu, türküler ve efsaneler temelinde yazılan Çerkeslerin tarihini yaratmada ilk deneyimdi. Şora Nogmov’un şiirsel eserleri bugün neredeyse tamamen kaybolmuştur.

10 Şubat 1841’de Kafkas Hattı merkezinin başkanı Tümgeneral Piryatinsky’ye, Şora Nogmov ve Kabardeyli halk figürü Dmitry Stepanovich Kodzokov tarafından derlenen bir not sunuldu. Bölgenin ekonomik ve kültürel dönüşüm projesiydi. Nalçik’te çocuklara okuma-yazma ve diğer asil işleri öğretmek için bir okul açılması sorununu gündeme getiriyordu. 1844 baharında, çalışmalarını tartışmak ve materyalleri yayınlamak için izin almak üzere St. Petersburg’a Rusya Bilimler Akademisi’ne gönderilmesi emredildi.  Böylece çalışmalarının Bilimler Akademisi’nce onaylanması ve yayınlanması hakkındaki değerli hayali gerçek olacaktı. Petersburg’da kendini işe verdi.

Ancak kısa bir süre sonra, Şora Nogmov’un ilk biyografisini yazan Akademisyen A. Berge, Şora’nın kalbinin buna dayanamadığını ve 10 Haziran’da (yeni takvime göre 22) aniden öldüğünü belirtiyor.

Devrim öncesi zamanlarda bile “Adige Halkının Tarihi” yaygın olarak bilinir hale geldi ve Adıgelerin tarihi ve etnografyası hakkında en önemli kaynak olarak bilimsel dolaşıma girdi. Bilinmeyen tarihi, arkeolojik, etnografik ve folklor bilgileri içeriyordu.

Araştırmacılar Nogmov’u Rus halkının ilk tarih metinlerinin yazarıyla karşılaştırdı ve ona Adıge Halkının Nestor’u(*) adını verdi.

Başlangıçta, Nogmov’un çalışması “Transkafkasya Bülteni” (1847) ve “Kavkaz” (1849) gazetelerinde “Kabardey Üzerine” başlığı altında müstakil alıntılar halinde yayınlandı. Tamamı 1861’de (yayıncı A. Berge) ve 1891’de Nogmov’un oğlu Yerustan tarafından yayınlandı.

Şora B. Nogmov’un filolojik ve tarihi eserleri, sonsuza dek yaşamak üzere 19. yüzyıl Adıge halklarının kültürel fonundaki seçkin yerini aldı.

Son zamanlarda, Nalçik’te,

Rusya Bilimler Akademisi Kabardey-Balkar Bilim Merkezi, Beşeri Bilimler Enstitüsü’nde  Şora Nogmov’un filolojik çalışmalarının dört ciltlik birleştirilmiş baskısı yayınlandı. Bilimsel projenin başkanı ve derleyici – Tarih Bilimleri Doktoru Profesör K. Jamikhov – yayının önsüzünde, Adige aydınlatıcısının paha biçilmez mirasının korunmasına ve çalışmasına büyük katkıda bulunan bilim adamlarını sayarak saygısını ifade etmektedir: Rusya Bilimler Akademisi akademisyenleri A. Sjogren ve A. Berge, Sovyet bilim adamları – Kafkas bilim adamları G. Kokiev, G. Turchaninov, V. Gardanov, I. Treskov, T. Kumikov, Z. Kardanguş, A. Aliyeva ve diğerleri…

Kültür ve eğitimin en büyük figürü, Kabardey halkının ilk filoloğu ve tarihçisi Şora Nogmov, akademisyen Sjögren’in 1845’te Rusya Eğitim Bakanı’na verdiği bir raporda kendisi hakkında yaptığı değerlendirmeyi hak ediyor:

“Şüphesiz, hükümet, merhum Şora Bekmurzin’in devlete ve anavatana verdiği tek ve büyük erdemlerin tanınıp bilinmesini teşvik ederek katkıda bulunacaktır.”
————-
(*)Nestor Kievski: XI-XII yüzyılların başında yaşayan ve Slav kültürü için büyük önem taşıyan “Geçmiş Yılların Masalı” yazarlarından biri ünlendi. Rus tarihçiliğinin kurucusu, Rus’un ilk tarihçisi ve aynı zamanda yazılı Ukrayna dilinin yaratıcısı olarak kabul edilen Ukraynalı keşiş Saint Nestor Kievski. (Ed.)
______________________________
Kaynak: Zera Bakova, Adige Halkının Nestor’u (Нестор адыгского народа), 19 Ekim 2021, Kabardino-Balkarskaya Pravda.
Edit: Kuşba E.