BİR DEVLETİMİZ VARDI: KUZEY KAFKASYA CUMHURİYETİ…
KUSHBA EROL
Çarlık yönetimi, 1905 yılında meydana gelen ayaklanmalar sonrası özgürlükleri ve demokratik hakları kısmen genişletti ise de bunlar halkı tatmin etmedi. Şubat 1917’de başlayan yeni bir ihtilal dalgası Çarlığı tarihe gömdü.
İhtilalin bileşenlerinin duruma el koymasıyla “demokrasi”, “özgürlük”, “kardeşlik” sloganları arasında bir kurucu hükümet teşkil ettirildi. Ancak geniş bir koalisyon tarafından desteklenmesine rağmen yeni hükümet beklenen istikrarı bir türlü temin edemedi ve ülkedeki kargaşa gittikçe arttı.
Oluşan bu kaos ortamı, ülkeleri Rus istilası altında olan tüm halkları hareketlendirdi; tabii Kafkasyalı aydınları da. Bu kargaşa ortamında bir araya gelen bir kısım vatansever, kurulacak yeni sistemde halklarına iyi bir statü temin edebilmek için yoğun bir faaliyete girişti.
Şubat ihtilalini takip eden günlerde Terekkale (Vladikavkaz)’de 5-6 Mart 1917 tarihlerinde Kuzey Kafkasya’nın geleceği üzerine yapılan değerlendirme toplantıları, bağımsız Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin ilanına gidecek sürecin başlangıcı oldu. Bu toplantıda, başkanlığını bir sosyalist devrimci olan hukukçu Basiat Şahan’ın yaptığı Dağlılar Birliği Geçici Yönetimi oluşturuldu ve Kuzey Kafkasya’da “bölge komiteleri”nin oluşturulması ve ‘1. Genel Kuzey Kafkasya Halkları Kurultayı’nın toplanması kararlaştırıldı.
***
1-9 Mayıs 1917 tarihlerinde Terekkale’de, Hazar’dan Karadeniz’e kadar bütün Kafkas halklarından yaklaşık 300 delegenin katıldığı 1. Genel Kuzey Kafkasya Kurultayı toplandı. Abdulmecid Çermoy Başkanlığında “Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Merkez Komitesi” adı altında daimi yürütme komitesi oluşturuldu. Kongre en acil sorunlara ilişkin kararlar aldı: Savaşa karşı alınacak tavır, geçici hükümetin durumu, milliyetler problemi, halk milislerinin durumu, silah taşıma hakkı, Kurucu Meclis’te temsil hakkı, eğitim reformu, Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Merkez Komitesi basın organı, idari-politik yapının diğer problemleri v.s. Çeşitli komisyonlar oluşturularak ülkenin geleceğine ilişkin düşünceler sistematize edilip, mevcut ve muhtemel sorunlara çözümler üretilmeye çalışıldı.
***
Ancak o dönemin siyasi partilerinden hiçbiri Kuzey Kafkasya halklarına herhangi bir özerklik verme düşüncesine sahip değildi.
Atmosfere uygun olarak Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği de Rusya bütünlüğü içinde bir özerklik ve federalizm bağlamında bir statü kazanma düşüncesindeydi. Bu sebeple olayların akışına uyumluydular. Merkezi Rus makamlarının yapıları ve kurumları ile yapıcı ve yakın bir diyalog içinde bulundular. Geçici Hükümet’in yerel organlarının oluşturulmasında doğrudan rol oynayıp ve bir ağırlık kazandılar.
***
Bu arada merkezi Geçici Hükümet faaliyetlerini hızlandırdı. Ancak seslendirdiği liberal demokratik proje genel olarak Kuzey Kafkasya’da başarısız oldu.
Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Merkez Komitesi üyeleri, ülkenin değişik yörelerinde bir dizi toplantılar yapıyor, Rusya’daki gelişmeleri de yakından takip ediyorlardı.
Gidişatın kontrolden çıkmaya başladığı günlerde, Ağustos ayında, yapılan bölgesel toplantılar sonrasında 2. Genel Kuzey Kafkasya Kurultayı’nın Andi’de toplanması kararlaştırıldı. Andi toplantısı 20 Ağustos 1917’de yapıldı. Kurultay’a Uzun Hacı ve Necmuddin Gotsinsky yanlılarının oluşturduğu bir izdiham hakimdi. Andi Kurultay’ı delegeleri de Vedeno’ya çağrılarak programa orada devam edildi. Daha sonra Abdulmecid Çermoy’un çağrısıyla 21 Eylül 1917’de Terekkale’de toplanarak Andi toplantısının gündemine devam edilerek Dağlılar Birliği Anayasası oluşturuldu, kararlar alındı.
Bu dönemde Kurucu Meclis (Rusya), Eylül 1917’de Rusya halklarına kendi istiklalini seçme hakkı vaat eden bir bildiri yayınladı. Fakat bu geç kalmış bildiri maksadına hizmet etmedi. Ülkede kaos artmış ve su yatağına sığmaz olmuştu. Geçici Hükümet devrildi. Bu Kuzey Kafkasya’da daha da derinleşen bir krize neden oldu. Liberal-demokratik iktidar kurumlarının parçalarına ayrıldığı yeni bir kriz dönemi başladı.
Ve Ekim 1917’de Petrograd’da Lenin liderliğindeki Bolşevikler darbe ile iktidarı ele geçirdi.
***
29 Ekim 1917’de Rusya’daki “Birlik Hükümeti” ve Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Merkez Komitesi ortak toplantı yaparak Sovyet rejimini tanımama kararı aldı. Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği yönetimi milli devleti kurmak ve insanları tek bayrak altında birleştirmek için uygun şartların ortaya çıktığı değerlendirmesinde bulunarak bağımsızlık çizgisine yöneldi.
Terek Kazaklarının Bolşevizme katılımı ve Bolşeviklerin Kuban’ı istilası sonrası Kuzey Kafkasya Birliği, Bolşeviklerle yüz yüze ve tek başına kaldı. Moskova ve Petrograd ile tüm iletişim ve ilişkileri kesilen Kuzey Kafkasya Birliği Merkez Komitesi 2 Aralık 1917’de, Tüm Rusya Kurucu Meclisi’nin toplantısına kadar Birliğin bağımsızlığını ilan etti. 21 Aralık’ta bu şartı da kaldırdı ve Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği’nin Rusya’dan ayrıldığını ilan etti. Böylece Rusya ile son bağlar da koparıldı. Artık Kuzey Kafkasya fiilen bağımsızdı. Bu bir egemenlik deklerasyonuydu. Ancak henüz bağımsız bir devlet kurulduğu anlamına gelmiyordu. Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Hükümeti Mayıs 1918’e kadar devlete giden son adımlarını attı.
***
Bu arada Güney Kafkasya halkları da hareketliydi. 14 Şubat 1918’de Rusya Kurucu Meclisine seçilmiş Ermeni, Gürcü ve Azeri vekiller Tiflis’te toplanarak Transkafkasya Seym’ini kurdular. 22 Nisan’da Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan “Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti”nin kurulduğunu ilan ettiler.
***
Transkafkasya’da bunlar olurken 1918 yılının Mart ayında Terek’te bir Sovyet yönetimi oluşturuldu. Bu gelişme Dağlılar Birliği Hükümetini’nin durumunu zorlaştırdı. Bunun üzerine Dağlılar Birliği Hükümeti liderleri kendilerini tahkim arayışına girdi. Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti ile ittifak kurmayı düşündüler. Nisan 1918’de, Dağlılar Birliği Hükümeti İstanbul, Viyana, Berlin, Sofya ve Avrupa devletlerine tanınma talebiyle başvuruda bulunurken, aynı zamanda Transkafkasya liderlerine de “Kafkasya Konfederasyonu” oluşturulmasını teklif etti. Transkafkasyalı politikacılar bu teklifi coşkuyla karşıladı.
Ancak Seym henüz bir istikrar tutturabilmiş değildi ve çatırdıyordu. Osmanlı Ordusuna karşı nasıl bir politika izlenmesi gerektiği konusunda üyeler arasında fikir ayrılığı vardı. Öte yandan Ermenistan Seym’in diğer iki ülkesinden de toprak talebinde bulunuyordu.
Nitekim 31 Mart 1918’de Bakü’de 14 bin Müslüman’ın katli ile neticelenen olaylardan sonra 3 Nisan tarihinde Seymin Müslüman grubu istifa etti; 9 Nisan tarihinde ise Seym hükümeti istifa etti.
***
Transkafkasya’daki sorunların halledilebilmesi için Osmanlı yönetimi Trabzon’da bir seri görüşmeler organize etti. Trabzon Konferansı olarak anılan bu toplantılarda Abdulmecid Çermoy ve Muhammed Kadı Dibir de gözlemci olarak bulundu ve içlerinde Rauf Orbay’ın da olduğu Osmanlı heyeti ile görüştüler. Oradan İstanbul’a geçerek burada da temaslarda bulundular. Bu arada Trabzon Konferansı başarısızlıkla sonuçlanmıştı.
Peşi sıra 6 Mayıs’ta Batum Konferansı düzenlendi. Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği Hükümeti liderleri Kuzey Kafkasya delegasyonunun da konferansa katılmasını sağlamak amacıyla Alman, Türk ve Transkafkasya heyetlerinin başkanları ile görüştüler ve bu talepleri kabul gördü. Batum Uluslararası Konferansı’nda Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliği ve Transkafkasya heyetleri ile Alman ve Osmanlı hükümetlerinin heyetleri yer alıyordu. Kuzey Kafkasya Dağlılar Birliğini Abdulmecid Çermoy (Hükümet Başkanı), Haydar Bammat (Dışişleri Bakanı, Heyet Başkanı) ve Zübeyr Temirkhanov (Hükümet üyesi) temsil ediyordu.
Alman heyeti, yeni oluşturulan üç Transkafkasya ve Kuzey Kafkasya cumhuriyeti ile diyalog yürütme yetkisi olmadığı bahanesini ileri sürerek serin durdu. Sadece Osmanlı heyeti Azerbaycan, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya ile müzakerelere devam etti ve kısa bir süre sonra bu üç devletle dostluk anlaşmaları imzalandı.
Alman siyasi liderleri, Rusya’dan başka tavizler koparabilmek için Batum’daki konumlarını kullanmak istediler ve “Rusya bu devleti bağımsız olarak tanıyana kadar Almanya’nın Transkafkasya’nın bağımsızlığını tanıyamayacağını” ifade ettiler. Alman hükümetinin Dağlılar Birliği’nin bağımsızlığını tanıma konusunu da Transkafkasya’nın bağımsızlığı ile aynı şekilde ele alacağını bildirdiler.
Batum Konferansı’ndaki bütün bu siyasi manevralar sonrası Dağlılar Birliği ile Alman ve Osmanlı Hükümetleri arasında dostane ilişkilerin kurulmasına ilişkin mutabakat sağlandı.
Ve 11 Mayıs 1918’de burada Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edildi.
***
Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti, bağımsızlık ilanının meşruiyetine Mayıs ve Eylül 1917’de yapılan Kuzey Kafkasya halklarının kurultay kararlarını dayanak yaptı.
Rusya’daki yönetime de, Petrograd Hükümeti Halk Komiserleri Kurulu’nun 2 Kasım 1917 tarihli “Rusya halklarının eşitliği ve egemenliğini, ayrılma ve bağımsız devletler kurma dahil kendilerini özgürce yönetme haklarını” tanıyan Rusya Halklarının Hakları Bildirisi’ni dayanak gösterildi.
13 Mayıs 1918’de Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti Hükümeti, Moskova’daki Almanya büyükelçisi Kont V. Mirbach aracılığıyla Bolşevik Hükümetine Sovyet Rusya’dan ayrılma kararlarını tebliğ eden bir mesaj gönderdi.
15 Mayıs 1918’de Sovyet liderliği, Moskova’daki Alman büyükelçisine Transkafkasya ve Kuzey Kafkasya’da kurulan Bolşevik Sovyet yapılarını hatırlatarak halkın çoğunluğunun kendilerinden yana olduğunu; küçük bir azınlığın iddialarını dikkate alarak bu yerleri terk etmelerinin mümkün olmadığını bildirdi.
Dışişleri Halk Komiseri G.V. Çiçerin tarafından imzalanan 16 Mayıs 1918’deki protesto metninde de bağımsızlık ilanı için “Bir avuç insanın, halkının geniş kesimlerinin iradesini çiğneme girişimi” ifadesi kullanıldı
***
Bu arada üyeler arasındaki anlaşmazlıkların giderilememesi sonucu Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti 27 Mayıs 1918’de dağıldı ve Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’nin güney sınırlarında kuracağı ittifak beklentisi akim kalmış oldu.
Transkafkasya ülkeleri ayrı ayrı bağımsızlıklarını ilan ettiler ve böylece Güneydeki Federasyon süreci sona erdi.
***
Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti 8 Haziran 1918’de Osmanlı ile bir dostluk anlaşması imzaladı. Osmanlı devleti de bu anlaşmaya dayanarak Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’ne askeri yardım sağlamayı ve yabancı tecavüzden korumayı taahhüt ediyordu.
Dışişleri Bakanı Haydar Bammat’ın başarılı diplomatik faaliyetleri sayesinde Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının tanınması yönünde ilk adımlar atıldı. Bammat, Temmuz 1918’de İstanbul’a gitti ve yönetimle görüşmeler yaparak buradan Çermoy’a yeni bilgiler verdi. Avrupa basını ile bağlantı kuruldu, Berlin gazetelerine yazı ve belgeler gönderildi, Avusturyalı gazetecilerle temaslar kuruldu, İsviçre basını ile Türk elçisi aracılığıyla ilişkiler kuruldu.
Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti hükümeti Almanya’da destek bulmaya çalıştı ancak çabaları sonuçsuz kaldı. Almanya’nın Türkiye Büyükelçisi Kont Bernsdorf, H. Bammat’a, Alman hükümetinin Brest-Litovsk’un ihlali olacağı için hiçbir koşulda Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’ne askeri yardım vermeyeceğini söyledi.
Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti Hükümeti Başkanı Abdulmecid Çermoy, Kuzey Kafkasya’daki Sovyet gücüne karşı mücadelede için Osmanlı’dan yardım istedi. Osmanlı hükümeti de Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti birliklerine çeşitli silah, teçhizat ve ulaşım sağladı. Türkiye’nin yardımı, Sovyet Rusya Halk Komiseri’nin sert protestosu ile karşılandı. Sovyet Rusya’nın protestolarına rağmen, Türk birlikleri Haziran-Temmuz 1918’de Kafkasya topraklarına yöneldi. Kafkas İslam Ordusu’na bağlı 15. Piyade Tümeni Kafkasyalılardan meydana getirilmiş ve adı ise Kuzey Kafkasya ordusu olarak adlandırılmıştı. Komutanlığına ise Çerkes asıllı Yusuf İzzet Paşa getirilmişti. Oluşturulan Kuzey Kafkasya Ordusu’ndu kurmay başkanlığına Dağıstan’da Milis Kuvvetleri oluşturmak faaliyetlerinde bulunan Yarbay İsmail Hakkı (Berkok) tayin edildi. Nihayet yürütülen çetin muharebeler sonrasında 6 Ekim’de Derbent ele geçirildi. 9 Ekim’de General Met Yusuf İzzet Paşa Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Hükümet Başkanı Abdulmecid Çermoy ile birlikte Derbent’e geldi.
27 Ekimde Temirhan Şura ele geçirildi. 8 Kasım 1918’de Petrovsk (Mahackale)’nin ele geçirilmesiyle birlikte Dağıstan harekâtı fiilen tamamlanmış oldu.
Ancak Yıldırım Orduları Grubu’nun Filistin cephesinde Nablus Hezimetine uğraması ve sonrasında Edmund Allenby komutasındaki Büyük Britanya Ordusu’nun süratle ilerleyerek Şam ve Halep’i işgal etmesinden sonra Osmanlı Devleti ateşkes istemek zorunda kaldı. 30 Ekim tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti’nin savaştan önceki sınırlarına çekilmesi gerektiğinden Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’dan itibaren Kafkasya’yı terk etmeye başladı ve bu çekilme 15 Aralık 1918 tarihinde tamamlandı.
Kuzey Kafkasya Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti kaderiyle başbaşa kaldı.
***
Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi, Kuzey Kafkasya’daki durumun gelişimini etkiledi. Sonuçlarından biri İngiltere’nin Kafkasya’daki konumunu güçlendirmesiydi. 17 Kasım 1918’de Kafkasya’daki İngiliz askeri misyonu başkanı Thomson, Dağlılar Cumhuriyeti Hükümetine bir mesaj yazarak tüm siyasi programını eleştirdi.
24 Kasım 1918’de Haydar Bammat, önde gelen Avrupa ülkeleriyle diplomatik ilişkiler kurmak üzere Bern’e (İsviçre) gitti. Burada İngiltere, Fransa, Amerika, İtalya, Japonya vd. misyonlarla temas kurdu. Bir dizi muhtıra sundu. Paris ve Londra’ya seyahat için izin istedi. Ancak Fransa büyük Rusya’nın restorasyonunu ve devamını istedi, İngiltere de aynı görüşteydi.
Dağlılar Cumhuriyeti liderleri, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra dezavantajlı olan bazı Avrupa ülkeleri arasında planlarına destek bulabileceklerini umuyorlardı ama umdukları gibi olmadı. Dağlılar Cumhuriyeti dünya toplumunca tanınmadı. Türkiye ve Almanya’dan bir miktar destek almasına rağmen, Dağlılar Cumhuriyeti bağımsız bir politika yürütme gücüne ve araçlarına sahip değildi.
Dünya konferansına kadar Dağlılar Cumhuriyeti ve hükümetinin varlığını tanıyan İngiliz komutanı Thomson, 27 Kasım 1918’de Cumhuriyet yönetiminden bir koalisyon hükümetinin kurulmasını ve Bolşevizme karşı mücadelenin yoğunlaştırılmasını istedi.
“Türk yanlısı” olarak değerlendirilen Abdulmecid Çermoy kabinesi, Kuzey Kafkasya’nın İtilaf ülkeleri tarafından bağımsızlığının tanınmasını kolaylaştırmak için 12 Aralık 1918’de istifa etti. 15 Aralık’da Pşımaf Kotse’nin başkanlığında yeni bir hükümet oluşturuldu.
Eski başkan Abdülmecid Çermoy başkanlığında, Dışişleri Bakanı Haydar Bammat, Ulaştırma Bakanı İbrahim Haydar ve Hasan Hadzaragtı’dan oluşan heyet, Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti’nin haklarını savunmak üzere Paris Barış Konferansına gönderildi.
Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti Müttefiklerden etkili bir yardım almadı. Dahası, Müttefikler, Dağlılar Cumhuriyetini parçalama politikası izlediler. İngiliz sözcüsü Albay Rowlinson, Pşimaf Kotse’ye, “Müttefikler ne Kuzey Kafkasya’nın, ne de hükümetinin bağımsızlığını tanımıyor, ancak Dağıstan’a kendi ayrı hükümetlerini örgütleme veya Azerbaycan ile birleşerek tek bir ortak hükümet kurma izni veriyor” dedi.
***
Şubat 1919’da Kuzey Kafkasya toprakları Gönüllü Ordu tarafından işgal edildi. 10 Nisan 1919’da Grozni’de Dağlılar Hükümeti temsilcileri Gönüllü Ordu Komutanı Anton Denikin ile bir araya geldi. Denikin net konuştu: “Kuzey Kafkasya bölgeleri bana itaat etti. Bu yüzden bu bölgelerin bağımsızlığını ya da hükümetini tanımıyorum.”
11 Mayıs 1919’da Dağlılar Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 1. yıldönümü kutlandı. Cumhuriyet Parlamentosu’nun tören toplantısı Temirhan Şura şehrinde yapıldı.
Ancak o sırada Dağıstan’daki durum son derece kritikti. Kuzey Kafkasya Dağlılar Cumhuriyeti güçleri erimekteydi. Port Petrovsk ve Derbent’i işgal eden Gönüllü Ordu birimlerine direnilemedi. Parlamentoda veya Dağlılar Cumhuriyeti hükümetinde Gönüllü Ordu’yu reddetmekle ilgili bir birlik yoktu ve yeterli silahlı kuvvet de yoktu. Dağlı Cumhuriyeti Parlamentosu’nun ciddi toplantısından birkaç gün sonra 15 Mayıs 1919’da Pşimaf Kotse istifa etti.
Reşid Kaplan ve ardından V.G. Jabagi’nin yeni bir hükümet kurma denemeleri askeri çevrelerin direnişiyle karşılaştı ve gerçekleşmedi.
Sonuç olarak, bir sonraki hükümeti kurmakla General Mikail Halil görevlendirildi.
***
Gönüllü Ordu’nun işgali altındaki Grozni kentinden 20 Mayıs’ta hareket eden General D.P. Dratsenko komutasındaki 5000 kişilik bir Rus-Kazak birliği, demiryoluyla Dağıstan’ın Şamilkala (Petrovsk) kentine gelerek küçük çatışmalar sonucunda kenti 21 Mayıs’da işgal etti ve Temirhan Şura’daki Dağlılar Cumhuriyeti parlamentosuna, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ni tanımadığını bildiren ve hükümetin feshedilerek parlamentonun dağıtılmasını isteyen bir ültimaton verdi.
23 Mayıs 1919’da Parlamentoda ağırlıkla Dağıstanlı temsilcilerin katıldığı bir oturum gerçekleştirildi. Petrovsk’daki Gönüllü Ordu liderlerinin okunan mesajlarınde meclisin feshedilmesi ve hükümetin tasfiyesi talep ediliyordu. Ültimatomda Batı Kafkasya’dan hiçbir temsilciyi halkının temsilcisi olarak kabul etmedikleri, sadece Abdülmecit Çermoy ve Hoşgeldenli Yusuf Haci’yi istisna ederek onları Çeçen Halkının temsilcileri olarak kabul ettiklerini belirtiyorlardı.
Ayrıca Gönüllü Ordu komutanlığı, eğer Kuzey Kafkas Hükümeti’nden vazgeçer ve parlamentoyu kapattığını ilan ederse, General Mikail Halil’in kurulacak Dağıstan hükumetinin başkanlığını üstlenmesi veya seçimle bu mevkiye gelecek başka bir Dağıstan temsilcisiyle karşılıklı barış görüşmelerinde bulunmaya her an hazır bulunulduğu ilan ediliyordu. Gönüllü Ordu Komutanlığı’nın Dağıstan’ı otonom kabul edeceğini ve ileride Tüm Rusya Kurucu Meclisi’nin alacağı karara kadar Dağıstan’da fiili bağımsızlık uygulanabileceğini söylüyordu.
Mikail Halil Dretzenko’nun önerilerini kabul edip istifa etmesi halinde Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Parlamentosu’nun da otomatikman kapanmış olacağının farkındaydı. Parlamento toplantısından sonra Gönüllü Ordu komutanlığından karşı görüşme talep etti ve 25 Mayıs’ta General Dretzanko ile görüştü. Dretzenko’ya dili döndüğünce yanlış bir yolda olduklarını söylediğini ifade eden Mikail Halil, Kafkasya’da farklı bir hükümet kurulmasını istemenin Gönüllü Ordu Komutanlığı için politik bir hata olacağını, bunun Rusya’ya da zararı olacağını belirterek uyarır. Fakat bir faydası olmaz.
Parlamentonun Dağıstan fraksiyonu, Şeyh-ül-İslam vekil başkanı ve aydınlar grubu ile birlikte durumu tartıştılar ve Mikail Halil görevinden ayrıldı ve parlamentonun çalışmaları da tadil edildi.
***
Dağıstan bölge konseyinin toplanmasına kadar bölgenin iktidarsız olamayacağı göz önüne alan Dağıstan hizbi, halk ve din adamları temsilcileri, Gönüllü Ordu komutanlığının tanıyacığını ifade ettiği Dağıstan Geçici Hükümeti’nin başkanı olarak tekrar General Mikail Halil’i seçtiler. 3 Haziran’da Temir Khan-Shura’ya gelen Gönüllü Ordu Kuzey Kafkasya şefi General Erdeli de bu seçimi atamaya çevirerek onadı.
Halilov sonrasını şöyle anlatıyor: “Halk tarafından Başkan olarak seçilmem sebebiyle elde ettiğim yetkiler General Denikin tarafından da onanmıştı ve bu yazılı bir protokolle sabitti. Benzer protokoller General Denikin tarafından Çeçenistan’a, Kabartay’a, Balkarya’ya, K.Osetya’ya, İnguşetya ve Kuban Çerkesleri’ne de verilmişti. Fakat Gönüllü Ordu Komutanlığı tarafından bu protokolle tanınan yetkileri hiçbir zaman kullanma imkânı bulamadık. Şikayette bulunduğumuz merciler bize sadece ümit veriyorlardı.”
Mikail Halil tüm uğraşlarına rağmen bölge de Gönüllü Ordu’nun zorbalıklarına diplomatik bir çözüm üretemeyince aynı yılın 29 Eylül’ünde (1 Ekim?) yapılan Dağıstan Bölgesi Parlamento toplantısında tüm yetkilerini yardımcısı İbragimov’a devrettiğini açıklayarak kendi isteğiyle görevlerinden ayrıldı ve bir dönem böylece iyice lokalize vaziyette noktalanmış oldu.
***
Ancak Kafkasya’nın bağımsızlık mücadelesi değişik cephelerde 1921 yılının Haziran ayına kadar devam etti. Sovyet ordularının duruma hakim olmasıyla Kuzey Kafkasya Cumhuriyetinin siyasi ve askeri kadroları ülke dışına çıktı ve tarihin bu sayfası da böylece kapandı.
_____________________
KAYNAKÇA:
– Hüseyin Tosun, Terekkale ve Andi Kurultayları – 1917, Apra Yayıncılık-2015
– G. Kazharov, Örgüt “Dağlılar Birliği” ve Kuzey Kafkasya’da Ayrılıkçılık: Önkoşullar, İtici Güçler Ve Sonuçlar (1917-1919) İsimli Makale
– Haydar Bammat, Rusya’daki Eski Rejimin Düşmesinden Sonra Kafkasya, Paris, Mayıs-1919, (Fransa Dışişleri Bakanlığına verilen Momerandum) www.kavkazr.com/a/29373845.html&prev=search
– Prof. Dr. Gabil Aliyev, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nden Dağlılar Cumhuriyetine Yardım, www.aztc.gov.az
– Zulfiya Gadzhieva, Kafkasyalılar bağımsız Dağlılar Cumhuriyeti devletlerinde bir yıl boyunca nasıl yaşadılar?, http://kvkz.ru/history
– Rusya Federasyonu Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Mecmuası, Küçük Bir Avuç Tarafından Halkının Geniş Katmanlarının İradesini Çiğneme Girişimine Karşı… Sovyet Hükümeti En Kararlı Şekilde Hareket Edecek, http://history.milportal.ru
– A. Bugaev, Dağlılar Cumhuriyeti, No. 86 (1769), Vesti Respublika, http://vesti95.ru/2012/05/10223/
– Doç. Dr. Gumashvili Labaz Eliozovich, Dağ Cumhuriyeti Oluşumunun Bazı Anayasal Ve Yasal Yönleri, https://wiselawyer.ru/
– Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Direnişi Ve Hazin Son, https://www.kuzeykafkasyacumhuriyeti.org/
– A. Kajarov, “Dağlılar Bırlığı” Ve Kuzey Kafkasya’da Ayrılıkçılık: Önkoşullar, Itıcı Güçler Ve Sonuçlar (1917-1919), Adıge Devlet Üniversitesi Bülteni. Yıl: 2018, No:214,
– A. Kajarov, Kuzey Kafkasya’daki Etnopolitik Süreçlerde Dağlı Aydınlar: 1917-1918 Ulusal Kendi Geleceğini Tayin Fikirleri, Projeler Ve Sonuçlar, Adıge Devlet Üniversitesi Bülteni, Yıl: 2017, Sayı:209,
– Huseynova Irade Safaratdinovna, Dağlı Cumhuriyeti’nin Uluslararası Tanınma Sorunu, Tarihsel ve sosyo-eğitimsel düşünce Dergisi (Историческая и социально-образовательная мысль, )-2015, Cilt:7, No:5
