Adige’lerdeki Hitap Şekilleri ve Anlamları.

Her dilde ve her halkın mantalitesinde farklı hitap şekilleri vardır. Adige geleneğinde edepli ve güzel bir konuşmanın başlangıcı karşınızdaki insana hitap şekliniz ile başlar. Karşınızdakine hitap şekliniz onun hakkındaki duygu, düşünce ve sizin üzerinizde bıraktığı izlenimi ifade eder. Hitap şekliniz ile birlikte tüm bunları farkında olmadan karşı tarafa yansıtmış olursunuz. Adigelerde karşılıklı konuşma esnasında bir çok hitap şekli kullanılır ve her hitap şeklinin bir anlamı vardır. Bunlar şu şekildedir.

*             Sadece isim ile hitap etmek.

*             Sadece sülale ismi ile hitap etmek.

*             Sülale adı ile birlikte ismini de söyleyerek hitap etmek.

*             Sadece babasının adı ile hitap etmek.

*             Babasının adı ile birlikte ismini de (önce baba adı-sonra isim) söyleyerek hitap etmek.

*             Sülale ismi ve babasının ismi ile birlikte şahsın ismini söyleyerek hitap etmek.

*             İsme şahsın babasının ismini de (önce isim-sonra baba adı)ekleyerek hitap etmek.

*             Yarım isim ile hitap etmek.

*             Takma isim ile hitap etmek.

1. KARŞINIZDAKİNE SADECE İSİM İLE HİTAP ETMEK:

Adigeler çoğunlukla karşılarındaki insana sadece isimleri ile (Ahmet, Janset, Alkas, Setenay vb.) hitap ederler. Adige geleneklerine göre karşınızdaki insana sadece ismi ile hitap ederseniz; karşınızdaki insanın sizi dinlemesi ve anlatmak istediklerinizi net bir şekilde anlaması dışında bir amacınızın olmadığı anlamına gelir. Bu tür hitap şeklinde menfi veya müspet hiçbir tezahürat kullanılmaz. Bu hitap şekli ile karşınızdaki insana onu yermek, aşağılamak, övmek, yalvarmak, iltifat etmek, üzmek gibi bir niyetinizin olmadığını vurgulamış olursunuz. Direkt vermek istediğiniz mesajı ve mesajınızın karşınızdaki insan tarafından doğru ve net bir şekilde algılanmasına yönelik bir hitap şeklidir. Karşınızdaki insanın yaşı, cinsiyeti, statüsü ne olursa olsun ona sadece ismi ile hitap etmeniz asla bir saygısızlık anlamına gelmez ve bu şeklide de algılanmaz. Herkes tarafından kabul gören ve en çok kullanılan hitap şeklidir.

2. KARŞINIZDAKİNE SADECE SÜLALE ADI İLE HİTAP ETMEK:

Adige geleneklerine göre “karşınızdaki insana sülale adı ile hitap şekli”, bir önceki “sadece ismi ile hitap etme şekline” göre daha az kullanılır. Karşınızdaki insana sülale adı ile hitap etmek (Śeyır, Hatkor, Melgoşır, Tığıjko gibi.) resmi bir tavır sergilediğiniz anlamına gelir. Bu şekilde hitap şekli bazen iyi, bazen de hoş karşılanmaz. Bu hitap şekli genellikle resmi ve tören ortamlarında hoş karşılanır. Hiç tanımadığınız veya yeni tanıştığınız bir kişiye bu şekilde hitap etmeniz normal karşılanır. Ancak tanıdığınız hat ta samimi olduğunuz bir insana sülale adı ile hitap etmeniz hoş karşılanmayabilir. Örneğin her gün gördüğünüz bir komşu kızına durup dururken sülale adı ile hitap ederseniz o an, ona karşı hoşunuza gitmeyen bir eylem ve davranış sergilediğinden dolayı hoşnutsuz kaldığınız anlamına gelir ve böyle algılanır.

3. KARŞINIZDAKİNE SÜLALE ADI İLE BİRLİKTE İSMİNİ DE SÖYLEYEREK HİTAP ETMEK:

Adige geleneklerine göre sülale adı ile birlikte isim söyleyerek hitap şekli vardır. Bu tür bir hitap şeklinde hem resmiyet hem de ciddiyet, ağırbaşlılık ön plana çıkar. Tanıdığınız bir insana bu şekilde hitap ederseniz, ona karşı içinizde bir kırgınlık veya hoşnutsuzluk olduğunu hat ta kızgın olduğunuzu ifade etmiş olursunuz ve böyle algılanır.

4. KARŞINIZDAKİNE BABASININ İSMİ İLE HİTAP ETMEK:

Adige geleneklerinde karşısındaki insanın babasının adıyla hitap şekli çok az kullanılır. Bu tür hitap şekli (Sahidekor/Sahid’in oğlu, Hasanekor/Hasan’ın oğlu,  Sahidepḣur/Sahid’in kızı, Mosepḣur/Musa’nın kızı gibi.) Bu şekilde karşınızdakine hitap ettiğinizde ona karşı bir hoşnutsuzluğunuzun olduğunu ve onu iğnelemek istediğinizi ifade eder.

5. KARŞINIZDAKİNE BABASININ İSMİ İLE BİRLİKTE İSMİNİ DE SÖYLEYEREK HİTAP ETMEK:

Bu şekildeki hitap şekli neredeyse günümüzde kalmamış sayılır. Ancak nadiren de olsa bazen kullanılır. Daha çok eskiden kullanılan bir hitap şekli idi. Eskiden kullanılış şekli resmiyet ve ciddiyet ifade ederdi. Yerine göre kullanılması çok önemliydi. Kullanılan şahsa, zamana, yere ve topluluğa göre değerlendirilir hoş karşılanır veya karşılanmazdı.  Ancak günümüzde bu hitap şeklinde anlam kayması olmuştur. Günümüzde karşınızdaki insana babasının adı ile birlikte ismini de söyleyerek hitap ederseniz onu küçümsediğinizi,  tasvip etmediğinizi ve ona saygı göstermediğinizi ifade etmiş olursunuz ki doğal olarak hoş karşılanmaz.

6. KARŞINIZDAKİNE SÜLALE İSMİ VE BABASININ İSMİ İLE BİRLİKTE İSMİNİ DE SÖYLEYEREK HİTAP ETMEK:

Bu tür hitap şekli genellikle toplu bulunulan ortamlarda özellikle karşınızdakinin kimliğini vurgulamak amacıyla kullanılır. Bu hitap şeklinde resmiyet ve ciddiyet seviyesi oldukça yüksektir.

Örnek: Çelesket Kaziyko Wumar.(Çelesket /Sülale ismi+Kaziy oğlu/Babasının İsmi+Ömer/Hitap Ettiğiniz Şahsın İsmi)

7. KARŞINIZDAKİNİN İSMİNE BABASININ İSİMİNİ EKLEYEREK HİTAP ETMEK:

Adige geleneklerinde daha önce hitap ettiğiniz şahsın babasının isminden sonara kendi ismini söyleyerek (Moseko Kanşaw) hitap edildiğini belirtmiştik. Ancak burada sıralama farklıdır. Günümüzde bu hitap şekli önce karşınızdakinin ismi, daha sonra babasının adı (Kanşaw Mosekor) şeklinde değişmiştir. Bu şekilde değişime uğraması Rus hitap şeklinden (Kanşaw Musoviç) kaynaklanmaktadır. Bu hitap şekli son dönemlerdeki yazım diline de geçmiş olup anavatanda yaşayan kardeşlerimiz arasında aynen sadece isim ile hitap edildiği gibi kullanılmakta ve gayet normal şekilde karşılanmaktadır. Adige geleneklerine uygun bir hitap şekli değildir.

8. KARŞINIZDAKİNE YARIM İSİM İLE HİTAP ETMEK:

Bu hitap şeklinde karşınızdakinin ismi tam olarak söylenmez, ismin belli bir bölümü veya heceleri söylenir. Bu tür hitap şeklinde daha samimi bir hava vardır. Karşınızdakine olan samimiyetinizi ve aranızda bir mesafe olmadığını, ona karşı sıcak duygular beslediğinizi ifade etmiş olursunuz. Aynen Türkçe’de Mahir yerine Maho, Fatma yerine Fatoş, Neslihan yerine Nesli gibi. Adigecede Musa yerine Mos, Mustafa yerine Mestaf, Setenay yerine Sete veya Seto gibi kısaltmalar yapılmaktadır.

9. KARŞINIZDAKİNE TAKMA İSİM İLE HİTAP ETMEK:

Adige geleneğinde kadın kocasına, koca karısına, gelinler kayınpederi, kayınvalidesi, görümce ve kayınlarına ismi ile hitap etmez. Bunun yerine onlara takma isimleri ile hitap eder. Bu hitap şekli tamamen saygı ifadesidir. Takma isimleri durum ve şartlara göre herkes takabilir, Adigelerde şahısların geçek isimlerinden ziyade takma isimleri ile daha çok anıldıkları görülmektedir.

Adigelerde, bu hitap şekillerinin dışında karşısındakine yaşadığı bölge, şehir, köy, ülke isimleri ile mensubu oldukları etnik kimlikleri ile de hitap ettikleri görülmektedir.

Araştırma : Yılmaz Dönmez

Yararlanılan Kaynak : 2005 Yılında Maykop’ta Basılan Tharkuáḣo A.’nın “ADİGELERİN KONUŞMA ŞEKİLLERİ” adlı kitap.