Araştırma/Analiz

Oset-İnguş Anlaşmazlığı:BARIŞ SÜRECİ

Janna TARHANOVA
Bağımsız Gazeteci,
Kuzey Osetya Cumhuriyeti

***

1992 Oset-İnguş anlaşmazlığı tarihi ve etnopolitik özellikleri dolayısıyla çözümü zor bir mesele olarak kalmaya devam ediyor. Anlaşmazlığın ana sebeplerinden biri İnguş halkının 1944’teki sürgününe bağlı. Özellikle bu konu iki halkın anlaşmazlığının suni sebeplerinden biri oldu. Bundan dolayı, etnopolitik bölgesel anlaşmazlıkların çözümündeki birçok geleneksel form ve metotlar Prigorodni bölgesiyle ilgili oluşan problemlerin çözümünde etkisiz.

***

   ÇİASSR TARİHİ

Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesinde Oset ve İnguşlar birlikte yaşıyor. 1944’e kadar bölge Çeçen-İnguş ASSR yapısına dâhildi. Vaynahların sürgününden sonra, 7 Mart 1944’de özerk cumhuriyet lağvedildi. Toprakları bölündü:

  1. Onun merkez bölümünde Grozni başkenti ile Groznenski bölgesi oluşturuldu ve buraya Stavropol Kray yapısından Kizlar bölgesi bağlandı;
  2. Güney-doğu bölgeleri Dağıstan ASSR’ine taşındı;
  3. Güney bölgeleri ve İnguş Prigorodni bölgesi güney bölümü Ceyrah Boğazı da Gürcistan SSR’ine taşındı.
  4. İnguşetya’nın batı bölgeleri, Groznenski bölgesine dâhil edilen Assinsk Boğazı Galaşkinski bölgesi dışında Kuzey Osetya ASSR’ine taşındı. Bu bölgeler Kuzey Osetya yapısı içinde Prigorodni bölgesinin parçası oldu.

1955’de İnguşlar ve Çeçenlerden tehcir uygulaması kaldırıldı ve 1956’da affedilerek Kafkasya’ya döndüler. Dönen­lere yeni evler inşa etmeleri ve hayvan almaları için krediler ödendi.

1957’de değişmiş sınırları ile ÇİASSR yeniden kuruldu:

  1. Vladikavkaz’ı ÇİASSR bölgesinden ayıran 15 kilometrelik tampon oluşturan Ceyrah boğazı dışında Prigorodni bölgesi Kuzey Osetya yapısında kaldı. Kuzey Osetya ASSR yapı­sında aynı zamanda, Gürcistan sınırından Armkhi Nehri’ne kadar Daryalski boğazının dar şeridi Pravoberejnıi bölgesi kaldı (Bu bölge 1944-1956’da Kuzey Osetya yapısından verilen Doğu Tagauriya ile birlikte Gürcistan’a ait idi).
  2. ÇİASSR’in 5-7 kilometrelik dar şeridi eski Psedahski bölge­si 1957’den sonra cumhuriyetin temel topraklarını Mozdok bölgesi ile birleştirerek Kuzey Osetya ASSR yapısında kaldı.

Yeniden oluşturulmasının ardından ÇİASSR bölgesine, 1957′ de Prigorodni bölgesine tazminat niteliğinde, Kazaklar ve Nogayların yaşadığı, 1944’e kadar Stavropol Kraya dahil olan ve 1944’den beri de Groznenski bölgesine dahil olan Şelkov, Kargalinski ve Naurski bölgeleri dahil edildi. (1944 ve 1957′ deki idari-bölgesel değişiklikler raporu/ A.G. Zdravomıslov, “Oset-İnguş Bölgesel Anlaşmazlığı: Çıkmaz Durumdan Çıkış Perspektifleri”,Vladikavkaz-Moskova. 1995-1996).

KUZEY OSETYA ASSR’İNDEN TOPRAK TALEBİ

Daha sonraları İnguşetya’da bu bölgenin geri iade edilmesi meselesi defalarca gündeme getirildi. Toprak anlaşmazlığı meselesi İnguşlar tarafından aktif olarak 1989’da İnguş Halkı­nın 2. Kongresi’nde gündeme getirilmeye başladı, 1992’de ise Oset-İnguş silahlı anlaşmazlığı meydana geldi. Kuzey Osetya prigorodnyyönetimi bugün için Prigorodni bölgesinde artık, anlaş­mazlık bölgesinde yaşayan sakinleri arasında anlaşmazlık bulunmadığını iddia ediyor. Ancak bazı politologlar ve tarih­çilerin düşüncesine göre, Prigorodni bölgesinin statüsü ve aidiyetliğinden ötürü Oset-İnguş anlaşmazlığı söndürülmüş olmasına rağmen tamamen çözülmüş değil.

TEMEL ÇELİŞKİLER

İnguş tarafının geçen yıllarda tavrı değişmedi ve önceden olduğu gibi cumhuriyetler arası sınırların taksiminde, Prigorodni bölgesinin 1944’teki sürgün öncesinde İnguş Özerk Böl­gesi’ne dahil olan bölümünün yeniden iade edilmesi şeklinde ifadesiyle kendini gösteriyor.

Silahlı anlaşmazlık sonrası dönemde taraflar defalarca anlaş­mazlığın sonuçlarının giderilmesi konusunda anlaşma imzala­dılar. Ancak bu anlaşmalar var olan tüm problemleri yok etmedi. İnguşlar mültecilerin Prigorodni bölgesine geri döndürülmelerini ve ‘Baskı gören halkların rehabilitasyonu’ ve ‘İnguşetya Cumhuriyetinin oluşturulması’ konusundaki federal kanunların yerine getirilmesini talep ediyorlar, İnguşetya Ana­yasasında Prigorodni bölgesinin geri iade edilmesiyle ilgili 11. Madde korunuyor. İnguşetya Anayasası’nın 11. Maddesi şunu ifade ediyor: “İnguşetya’dan kanunsuz şekilde zorla ayrılan böl­genin siyasi yollarla geri kazandırılması ve İnguşetya’nın toprak bütünlüğünün korunması devletin önemli görevidir.”

Bunun dışında, İnguşetya siyasi uygulamasında bazı siya­setçiler şu formülü tutuyor: “İnguş halkı hiçbir zaman Prigorodni bölgesinden vazgeçmeyecek, o gerçek sahibi olarak kendi ocaklarına dönecek, o kendi tarihi vatanında yaşayacak.”1

İnguş tarafı, Kuzey Osetya’nın, mültecilerin geri dönüş süre­cini uzattığına inanıyor; Kuzey Osetya’da ise İnguşların mül­teci sayısını arttırdığı düşünülüyor. Kuzey Osetya’da, Prigorodni bölgesine dönmek isteyen mültecilerin döndüğü ve silahlı eylemlere katıldıklarından ötürü ortak yaşam böl­gesine dönemeyen ve evleri için ‘ret’ belgelerini dolduran İnguşların bunlar için maddi tazminat aldıklarını, böylelikle geri dönüş ve mülteci statüsünü kaybettikleri ifade ediliyor.

ANLAŞMAZLIK VE BARIŞ SÜRECİNİN BAŞLANGICI

Hatırlatmak gerekir ki, Oset-İnguş bölgesel anlaşmazlığı, bunun dışında Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesinin aitliği konusunda Rusya’da ilk etnopolitik anlaşmazlık saf­hası 1992 30 Ekimini 31 Ekime bağlayan gece başladı.

İnguşlar ve Osetler arasında birkaç gün devam eden silahlı çatışmaların ardından askeri harekâtlar savaşın olduğu böl­geye sevk edilen Rusya askerlerinin gayretleri ile sona erdi­rildi. Silahlı hareketler durduruldu. Ancak anlaşmazlığın temel nedenine çözüm bulunamadı.

Üstelik, anlaşmazlığın çözüm süreci onun gelişim döne­minde başladı. 2 Kasım 1992’de Rusya devlet başkanı Boris Yeltsin 1327 nolu karar olan ‘Kuzey Osetya SSR ve İnguşetya cumhuriyeti bölgesinde olağanüstü hal ilan edilmesini’ yayınladı. Bu kararın yasal dayanağı RSFSR kanunları ‘Olağanüstü hal’ ve ‘Güvenlik’ kanunları idi ve 2 Kasımda bu cumhuriyetlerde olağanüstü hal ilan edildi. Olağanüstü hal bölgesinde özel idari şekli niteliğinde Geçici Yönetim oluş­turuldu, başkanı olarak da RF başbakan yardımcısı G. Hij atandı. Anayasal yönetim organlarının ve idaresinin olma­masına bağlı olarak İnguşetya Cumhuriyeti bölgesinde Olağanüstü Hal şartlarında Geçici Yönetim gerçekleştirildi. Bu kararname resmi olarak 4 Şubat 1995’e kadar yürürlükte kaldı. Bu karar dışında bu yerlerde birkaç önemli karar ve tüzük kabul edildi. 2 Kasım 1992’de Kuzey Osetya Yüksek Konseyi A. Galazov başkanlığında ‘ RF devlet başkanının 2 Kasım 1992 tarihli Kuzey Osetya SSR ve İnguşetya Cum­huriyetlerinde Olağanüstü Hal ilan edilmesiyle ilgili kararının iptali kararını’ aldı.

Bu kararın ikinci maddesinde ” RF Anayasası, Kuzey Osetya SSR bölgesinde Federatif anlaşmaya uygun olarak tüm otorite Kuzey Osetya SSR Yüksek Konseyince gerçekleştiriliyor”2 ifadesi yer alıyor.

Böylelikle, Kuzey Osetya SSR Yüksek Konseyi, RF devlet başkanının kararının anayasallığına itiraz ederek ve henüz sorumluluklarını yerine getirmeye başlamayan Geçici Yönetimin imtiyazlarını iptal ederek RF Yüksek Mahkemesinin fonksiyonlarını devraldı. Oset tarafı böylelikle ayrılık bölge­sinde avantaj kazandı. İnguş tarafı böyle davranamadı, çünkü orada anayasal idari organları oluşturulmamıştı.

On gün aradan sonra 12 Kasım’da B. Yeltsin 2 Kasım 1992 tarihli kararı ciddi şekilde kısıtlayan yeni bir Karar aldı. Yeni kararda, Geçici Yönetimin hareket bölgesi coğrafi sınırları belirlendi ve Kuzey Osetya ile İnguşetya’nın bölündüğü küçük bir şeritle kısıtlandı. Bir gün öncesinde RF Devlet Başkanı Geçici Yönetimin İnguşetya ve Kuzey Osetya bölge­sindeki Durumunu onayladı ki, buna göre Geçici Yönetim Kuzey Osetya ve İnguşetya’daki yürütme organları siste­minin başına, olağanüstü hal döneminde Geçici Yönetim olarak geçti ve öncelikli olarak ekonomik düzen görevleri, Kuzey Osetya’da zarar görenlerin ihtiyaçlarını sağlama görevi verildi. 2 Kasım tarihli karar sonraki iki kararla birlikte, politolog A. G. Zdravomıslov’un düşüncesine göre merkez yönetimin yaklaşımının değiştiğinin göstergesi oldu.3

Değişiklikler merkez yönetimin, bölgede olayların sonraki gelişmelerine karşı Geçici Yönetim statüsünü azaltma üze­rinden, Moskova’nın sorumluluk seviyesini azaltma isteğine bağlı idi. Geçici Yönetimin yetkisinin sınırlandırılması anlaş­mazlık bölgesindeki yerel yönetimlerin statüsünü büyüttü.

10 Aralık 1992’de RF halk milletvekilleri 7. Kongresi “Kuzey Osetya SSR ve İnguşetya Cumhuriyeti bölgesinde silahlı anlaşmazlığın çözüm önlemleri” ortak kararını aldı. Kararda şiddet kınandı ve Federasyon bölgelerinin toprak bütün­lüğünün korunması ifade edildi. Kongre kararını ilk madde­sinde “Kongre RF cumhuriyetlerinin bölgesel bütünlüğü­nün ihlal edilmesine izin verilemeyeceğini düşünüyor. Tüm bölgesel tartışmalar sadece barış yoluyla ve RF Anayasası ile RF kanunlarınca konulan düzenle çözülebilir” ifadesi yer alıyor.

Geçici Yönetimin faaliyetleri çok önemli idi. Müzakere süre­cinin organizasyonu için başlangıç koşulları onun tarafından oluşturuldu. Ve rehinelerin aranması ve değişmesiyle ilgili önlemler kabul edildi. Sadece iki ayda Kasım-Aralık1992’de İnguş tarafına 1600 kişi verildi, Oset tarafına ise 600 rehine verildi.4

MÜZAKERE SÜRECİ

KİSLOVODSK ANLAŞMASI

İnguşetya Cumhuriyeti (Rİ) ve Kuzey Osetya SSR (SOSSR) yönetimlerinin katılımı ile barış sürecinin ilk etabı Ocak-Mart 1993’de başladı. Aynı anda Kislovodsk’ta toplantılar serisi başladı. Müzakere sürecinin başlangıç etaplarına komşu Kuzey Kafkasya cumhuriyetleri Dağıstan ve Stavro­pol Kray’dan arabulucular katıldı. Müzakereler sürecinde bir nevi barış anlaşması imzalandı.

Her iki taraf “tarafların egemenliğine karşılıklı saygı, içişle­rine müdahale etmeme, tartışmalı meselelerin barışçıl yollar­la, müzakere yoluyla çözümünde her türlü şiddet hareketinin kesinlikle reddi; kanunsuz silahlı oluşumların dağıtılması ve silahsızlandırılmasının gerekliliğini” açıkladı.

Protokol İnguşetya ve Kuzey Osetya resmi heyet başkan­larınca 27 Ocak 1993’de Kislovodsk’ta imzalandı. Ancak bu müzakereler sürecinde tarafların farkları ortaya çıktı. İnguş tarafı, bölgesel taleplerinin olası reddine bağlı olarak formülasyondan kaçındı. Tam tersi Oset tarafı, İnguş mülteci­lerin Kuzey Osetya bölgesindeki önceki yaşadıkları yerlere dönüş ön şartı konusunda deklarasyon yayınlaması gerek­tiğinin altını çizdi.

Aynı zamanda İnguş devletine biçim verme önlemleri alındı. Mart 1993’de İnguşetya devlet başkanı olarak Ruslan Auşev seçildi.

İki cumhuriyetin devlet başkanları A. Galazov ve A. Auşev tarafından 20 Mart 1993’de ortak imzalanan ilk belge “İnguşetya Cumhuriyeti ve Kuzey Osetya’daki mülteci ve yerlerinden olmuş kişilerin problemlerinin ortak çözümü konusunda önlemler anlaşması” oldu.

Bu anlaşmanın temel içeriği, tarafların mültecilerin prob­lemlerini beraber çözme sorumluluğunu üstlenmeleri, kabul edilen toplu yaşam yerlerine onların geri dönüşü ve yerleştirilmeleri yoluyla güvenliklerini sağlamaktan oluşu­yor. İlk etapta geri dönüşe, 31 Ekim 1992 tarihindeki kayıt­ları resmi olarak belgelenen ve suç işlemeye katılmamış vatandaşların hakkının olduğu belirtiliyor. İnguşetya Cum­huriyeti ve Kuzey Osetya Cumhuriyeti mültecileri ile yerle­rinden olmuş kişilerinin listelerinin oluşturulması ve kabul edilmesi için Geçici Yönetim üyelerinin katılımı ile karma bir komisyon oluşturulması kararı alındı.

Mayıs 1993’de Kuzey Osetya SSR Yüksek Konseyi ” Ekim-Kasım 1992’de yaşanan trajik olayların siyasi değerlendir­mesi” kararını kabul etti.

A.H. Galazov raporu ve Kuzey Osetya SSR Yüksek Konseyi 10 Kasım 1992 tarihli kararında belirtilen bu Karar, mülteci problemlerinin ortak çözümü konusunda önerilerin hazır­lanmasıyla ilgili karma komisyon üyelerine karşı Kuzey Osetya’nın pozisyonunu güçlendirdi. Bundan sonra onlar halkın ‘İnguş kökenli kişilerle birlikte yaşama olasılığının dışlanması’ talebini kılavuzluk edinmeliydi. Geçici Yönetim 18 Temmuz 1993’de, Kuzey Osetya ve İnguşetya arasında idari sınır boyunca 50 km uzunluğunda ve farklı yerlerde 2-10 km genişliğinde güvenlik şeridinin oluşturulmasına karar verdi. Yaklaşık iki hafta sonra 1 Ağustos 1993’de, Geçici Yönetimin bu kararının ardından kimliği belirsiz terörist grup tarafından Geçici Yönetim Başkanı V. Polyaniçko öldürüldü.

13.12.1993 TARİHLİ KARAR

Aralık 1993’de B. Yeltsin’in Prigorodni bölgesini ziyaretinin ardından Nalçik’te krizden çıkış şartlarının oluşturulduğu bir protokol imzalanmış olup en önemlileri şunlardır:

  1. İnguş tarafının Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesine yönelik toprak talebinden feragat etmesi;
  2. Oset tarafının İnguş ve Oset kökenli Kuzey Osetya vatandaşlarının birlikte yaşamasının mümkün olmadığı kararının reddi;
  3. Cumhuriyetlerin kendi kabulleri olmadan RF cumhuriyet­leri arasında bulunan mevcut sınırların değişikliğinin reddi;
  4. Milletler arası nefreti kızıştırmama sorumluluğunun kaçınılmazlığının sağlanması.5

 Toplantı şu hususları tavsiye etmiştir:

  1. “Baskı gören halkların rehabilitasyonu’ RF kanununun 3 ve 6. maddelerinin değiştirilmesi hakkında belirlenmiş bir düzende öneri sunulması;
  2. 1994 ilkbaharına kadar ilk etapta mülteciler ve yerlerinden olmuş kişilerin daha önceden yaşamış olduğu yerlere geri döndürülmesinin gerçekleştirilmesi ve yerleşim yerlerine yerleştirilmeleri: Kuzey Osetya cumhuriyeti yapısı içinde kalmaya devam eden Prigorodni bölgesi Çermen, Dongaron, Daçnoye, Kurtat.
  3. Tavsiyelerde İnguşetya’nın yeni başkenti Magas’ın inşasıyla ilgili genel plan hazırlığı yer aldı ve Kuzey Osetya Cumhuriyeti Yüksek Konsey Başkanı A. Galazov’un Magas’da halk eğitimi altyapısının Oset tarafının gücüyle inşa edilmesi konusundaki ifadelerine yer verildi.
  4. Müzakerelerin genel konusu sınırların taksimi problemi oldu. Prigorodnıi probleminin sadece Kuzey Osetya ve İnguşetya arasındaki karşılıklı ilişkiler açısından önemi olmadığı kabul edildi. Sınırların değişimi toplantı katılımcı­larının düşüncesine göre, tüm bölge için tehlikeli bir örnek olabilirdi, çünkü Kuzey Kafkasya’da Sovyet yönetimi döne­minde sınırları değişmemiş iki komşu cumhuriyet yoktu. Ve bu değişiklikler merkez yönetimince keyfi olarak gerçek­leştirilmişti. Bundan dolayı sınırların yeniden taksimi yeni bölgesel anlaşmazlıklara neden olabilir.
  1. Nalçik’te Kuzey Osetya ve İnguşetya Cumhuriyeti liderle­rinin B.Yeltsin ile toplantılarının sonucunda RF devlet başkanı tarafından 13 Aralık 1993 tarihli 2131 nolu ‘Mülteci Ve Yerle­rinden Olmuş İnsanların İnguşetya Cumhuriyeti Ve Kuzey Osetya Bölgesindeki Sürekli İkamet Yerlerine Geri Döndürülmeleri Düzeni’ hakkında yeni bir karar imzaladı. Bu anlaş­manın ilk maddesinde Prigorodni bölgesinin statüsü Kuzey Osetya Cumhuriyeti yapısı içinde bir bölge olarak doğrula­nıyor. İkinci maddede mültecilerin geri dönüş süreci başlan­gıcının Aralık 1993’den itibaren 4 yerleşim yerine olduğundan söz ediliyor: Çermen, Dongaron, Daçnoye, Kurtat.

1994 MÜZAKERELERİ: BESLAN ANLAŞMASI

Beslan’daki görüşme iki turda 2-3 Nisan ve 14-15 Nisan 1994’de gerçekleşti ve bu müzakereler sonucunda her iki cumhuriyetin halklarına yönelik terör eylemlerini ve rehine almayı kınayan bir Mesaj kabul edildi. İkinci turda ‘Mültecile­rin Geri Dönüş Düzeni Hakkında Anlaşma’ imzalanması girişimi kabul edildi, ancak toprak taleplerine değinen 1. Maddenin oluşturulması konusundaki anlaşmazlık anlaşmanın kabul edilmesine izin vermedi. İki ay sonra 24 Haziran 1994’de Galazov, Auşev ve Lozov’un yeni bir görüşmesi oldu ve Beslan anlaşması imzalandı. Ana maddesi mültecilerin geri dönüş sürecinin sağlanması, inşaat çalışmaları ve finanse edilmeleri idi.

Özellikle anlaşmanın 3 ve 4. Maddeleri önemli. “Kuzey Osetya yönetimi ve Geçici Yönetim 4 yerleşim yerinde yaşayan ve geri dönen vatandaşların RF ve Kuzey Osetya kanunlarına riayet etmesi ve var olan idari-bölgesel sınırları kabul etmesinden yola çıkıyor”, yönetimin yasal organlarının ve yönetimin kararlarını yerine getirmek ve milletler arası nefreti kızıştırmakla ilgilen­memek (madde 3). Mültecilerin geri dönüş düzeni “Prigorodni bölgesinin statüsünü Kuzey Osetya Cumhuriyeti bölgesi olarak doğrulayan, RF Devlet Başkanının 13 Aralık 1993 tarihli 2131 nolu kararının gerçekleştirilmesini öneriyor”, bu formül anlaşma şartlarına uygun olarak İnguşetya Cumhuriyeti ve Kuzey Osetya Cumhuriyeti arasındaki ilişkilerin normale dön­mesi amacıyla müzakere sürecinin devam etmesine yönelik oluşturuldu (madde 4).

Beslan Anlaşması tırmanan gerginliğin azalmasına ve ilk İnguş mültecilerin geri dönüşüne hizmet etti. Ancak İnguş tarafı bu belgenin bazı yönlerinden hoşnut değildi. İnguş tarafı tüm mültecilerin ‘isteyen herkes’ prensibi ile geri dönü­şünü istiyordu. Beslan anlaşmasının başlangıç konumu, şid­det eylemlerine ve silahlı çatışmalara giren kişilerin kendile­rinin dönmeyeceği şeklinde idi. İnguş tarafı mitinge ve protesto eylemine gitmeye karar verdi.

OLAĞANÜSTÜ HALİN (ÇP) İPTALİ

1994 sonunda her iki cumhuriyette ÇP iptal edildi, ardından İnguş tarafı tek taraflı olarak Kislovodsk ve Beslan anlaşma­larının iptal edildiğini bildirdi. Şimdi İnguş tarafının düşünce­sine göre, Prigorodni bölgesine geri dönen İnguşların listele­rinin oluşturulması ve incelenmesi uygulamasını iptal etmek gerekiyordu ve Osetya ile İnguşetya arasında hareket konu­sundaki her türlü sınırlamanın iptali gerekiyordu. Oset tarafı kendi pozisyonunu delil gösterdi, İnguşetya’daki yerlerini terk eden Oset mülteciler bu yerlere dönme isteklerini ifade etmediler. ÇP’nin iptal edilmiş olmasına rağmen Kuzey Osetya Cumhuriyeti geri dönüş konusunda Beslan anlaşmasına riayet edilmesi konusunda ısrar etti. 1995 müzakere süreci için zorlu bir yıl oldu. Kuzey Osetya Cumhuriyeti İnguşetya Cumhuriyetinin toprak talebinden vazgeçmesinde ısrar etti, İnguşetya Cumhuriyeti ise mültecilerin toprak anlaşmazlık­larına bağlı olmaksızın geri dönüşünde ısrar etti.

Federal merkezin eylemi, 23 Mart 1995’de RF Devlet Başkanı ve hükümetinin Kuzey Osetya yönetimi ile “RF devlet yöne­tim organları ile Kuzey Osetya devlet yönetim organları ara­sında yargı ve yönetimin sınırlandırılması” şeklindeki anlaş­manın imzalanması şeklinde oldu. Anlaşma metnine Kuzey Osetya Cumhuriyetinin toprak bütünlüğünün korunması konusunda RF tarafından garanti maddesi de eklendi. Böyle­likle bir kez daha, her türlü sınır değişikliğinin Federasyon cumhuriyetlerinin onayı ile yapılabileceği ifade edilmiş oldu. Bu durumda, yani Oset tarafı şartlarında. Anlaşma, Kuzey Kafkasya cumhuriyetleri yöneticilerinin bölgesel rehabilitas­yonla ilgili maddelere bağlı olarak göz önünde bulundurul­ması tavsiyesinde bulunduğu, baskı gören halkların rehabi­litasyonu kanununa aykırı oldu.

1995 MÜZAKERELERİ

11 Temmuz 1995’de Vladikavkaz’da Galazov ve Auşev müza­kereleri. Bu müzakerelerde tarafların birbirlerine karşı toprak talebini reddettiği imzalandı. Ancak bu maddenin anlamının her iki tarafça da farklı anlaşıldığı görüldü, yoksa anlaşmazlık şimdiye kadar çözüme kavuşurdu. Ertesi gün R. Auşev ‘Obşaya Gazeta’ya verdiği röportajında, Osetya tarafına toprak talebini reddetmeyle ilgili açıklamanın, yerli İnguş bölgesi olan Prigorodni bölgesinden vazgeçmek anlamına gelmedi­ğini söyledi.6 Meselenin bu şekilde anlaşılması, Oset tarafına göre samimiyetsizliğin bir tezahürü oldu ve böyle davranarak İnguş tarafı anlaşmanın diğer durumlarını da şüphe altında bıraktı. Yine de Ağustos 1994’de başlayan mültecilerin geri dönüş süreci 1995 sonuna kadar devam etti. Çermen köyüne, savaş öncesinde orada yaşayan 4275 İnguş’tan 3500 İnguş döndü; Kartsa’ya 2359’dan 1402’si döndü; Kurtat’a 1718’den 429’u döndü. Böylelikle Prigorodnıi bölgesine 1995 sonuna kadar 5ooo kişi geri döndü, Mart 1996’da VGK bilgilerine göre bölgeye 1416 aile, 7854 kişi döndü.

2000’LERDE BARIŞÇIL ÇÖZÜM SÜRECİ

2000’li yılların başına kadar anlaşmazlığın çözüm süreci tamamlanamadı. RF devlet başkanı Vladimir Putin İnguş mültecilerin Prigorodni bölgesine dönüşlerinin 2006 sonuna kadar sağlanması talimatı verdi. 6 Ekim 2004’de Devlet Başkanı V. Putin 1285 nolu “Kuzey Osetya Cumhuriyeti-Alanya ve İnguşetya Cunhuriyeti arasındaki ilişkilerin gelişimiyle ilgili devlet organlarının faaliyetlerinin tamamlanmasıyla ilgili önlemler” kararını imzaladı.

Bu karara uygun olarak Rusya Devlet Başkanı’nın Oset-İnguş anlaşmazlığının çözüm meseleleri konusundaki özel temsilcilik görevi ve mekanizması lağvedildi. Mülteci problemlerinin çözümü konusunda sorumluluk RF Devlet Başkanı’nın Güney Federal Bölge yetkili temsilcisine verildi.

2005’de Oset-İnguş anlaşmazlığının çözüm problemi özel bir aktüellik kazandı. Yerel yönetimler kanununa uygun olarak federasyon cumhuriyetlerinin o yılın 31 Martına kadar belediyelerin sınırlarının yasal olarak sağlamlaştırmayı bitirmeleri gerekiyordu. İnguşetya, Rusya’nın ülke yönetim sınırları belirlenmemiş tek bölgesi oldu, çünkü İnguşetya Parlamentosu ‘İnguşetya Cumhuriyeti Belediye Sınırları’ hakkındaki kanunu görüşmeyi reddetti.

Milletvekillerinin düşüncesine göre, İnguşetya belediye sınırlarının, halklara daha önceden kendilerinden zorla alın­mış olan toprakların iadesini öngören ‘Baskı Gören Halkların Rehabilitasyonu Kanununa’ uygun olarak bölgesinde yer alması gereken topraklara göre belirlenmesi gerekiyor. Ancak ifade edilen kanun, ‘federasyon cumhuriyetleri arasın­da sınırların sadece karşılıklı uzlaşı ile değiştirilebileceği’ şek­lindeki Rusya yasası ile çatışıyor. İnguşetya parlamen­tosu, ilk önce ülkeye ‘tartışmalı toprakların’ geri verilmesi, ancak ondan sonra belediye sınırlarının belirlenmesi gerektiğini düşünüyor.

Aynı yıl Devlet Duma milletvekilleri ve İnguşetya senatörü devlet başkanına Kuzey Osetya ve İnguşetya cumhuriyetleri sınırlarının belirlenmesine yardımcı olması talebiyle baş­vurdu. Benzeri bir başvuru o zamanın RF Güney Federal Bölge özel temsilcisi D. Kozak’a da gönderildi ve özellikle ‘Prigorodni bölgesinin cumhuriyetin yapısına geri iade edilmesine’ önem vermesi önerildi.

Kozak da Kuzey Osetya ve İnguşetya Devlet Başkanları A. Dzasohov ve M. Zyazikov’a, federal göç hizmeti, adalet bakanlığı ve devlet inşası hizmeti yardımıyla kendi başkan­lığında hazırlanmış olan ‘Ekim-Kasım 1992 Oset-İnguş anlaşmazlığının çözümü konusunda ilk ortak hareketler’ planını imzalamalarını önerdi. Belgede detaylı olarak mülte­cilerin geri dönüş süreleri ve onların yerleştirildiği yerler yazıldı, süreçteki sorumlu bakanlıklar gösterildi, ayrıca cumhuriyetler arasındaki toprak tartışmasının çözüm mekanizması Rusya Anayasa Mahkemesi’nde belirlendi.

Dzasohov, belgenin finansal esası olmadığını ve ülkede yeni bir gerginlik halkasını tahrik edebileceğini ifade ederek imzalamayı reddetti. Bununla birlikte, temsilcileri Beslan’ daki okul rehine operasyonunu gerçekleştiren grupta yer alan ailelerin henüz özür dilemediği ülke vatandaşlarınca, Beslan trajedisinin ardından İnguş mültecilerin geri dönüş sürecinin aktifleştirilmesinin yanlış anlaşılabileceğini itiraf etti.

İnguşetya devlet başkanı M. Zyazikov’a ise Prigorodni bölgesinin geri döndürülmesini isteyen İnguş sivil hareketi ‘Ahki-Yurt’ tepki gösterdi.

Kozak’ın İnguş mültecileri geri döndürme konusundaki planı İnguşetya Parlamentosu’nca reddedildi, çünkü millet­vekillerinin düşüncesine göre, önerilen seçenek kaba bir şekilde İnguşların anayasal hakkını ihlal ediyordu- kendi evlerine dönme yerine İnguş mültecilere yeni yerlerde evler öneriliyordu, üstelik bu göç yıllarca sürebilirdi.

Oset tarafı ise, Kuzey Osetya’nın mültecilerin geri dönüşünü kabul ettiğini, ancak federal göç hizmetine göre mülteci statüsü olan 7 binden fazla kişiden (İnguşetya bilgilerine göre yaklaşık iki katı daha fazla) 4 bininin Kuzey Osetya bölgesinde ev belgesi olmadığını, 1200 kişinin ise henüz dönüp dönmeme konusunda kararsız olduğunu açıkladı.7

 UZLAŞMALAR

Yaklaşık 1100 mülteci, kısa bir süre önce ‘su koruma bölgesi’ olarak ilan edilen ve kim olursa olsun yaşamasına kapalı olan bölgede, aynı zamanda mültecilerin geri dönüşü için artık ‘açık’ olan yerleşim yerlerinde yaşadı.

Alternatif niteliğinde mülteci ailelerinin yerleştirilmeleri için özel kasaba inşa edildi. Kuzey Osetya yönetimi uzlaşma kararı niteliğinde İnguş aileler için İnguşetya idari sınırları yakınlarında toprak ayırdı, buraya Mayski kasabasında vagonlarda yaşayan insanların yerleştirilmeleri başarıldı. Böylelikle sadece İnguşların yaşadığı ‘Novıi’ adlı yeni kasaba oluştu, kasaba sakinleri İnguşetya’ya entegre oldu, çünkü İnguşetya’nın idari merkezine çok yakın yaşıyorlar.

Ayrıca altını çizmek gerekir ki, 1992 anlaşmazlığından sonra Prigorodni bölgesinin İnguşetya ile sınır olan Mayski kasabasını Oset ve Rus nüfus da terk etti, böylelikle kasaba milli yapısı ile İnguş nüfusla monoetnik oldu, buna bağlı olarak oraya ne Osetler, ne diğer milletlerden olanlar dönme isteğini ifade etmediler.

Bugün, şimdilik Kuzey Osetya sınırları dışında kalan İnguş mülteci sayısıyla ilgili farklı düşünceler var. Oset tarafının ifade ettiği maksimum sayı 20 bin; İnguş kaynaklara göre bu rakam 3 katı daha fazla- 67-75 bin.8

Geçen yüzyılın 90’lı yılları başında siyasi planda istikrar­sızlığa dönüşen Rusya Federasyonu yapısındaki iki cumhuriyet Kuzey Osetya ve İnguşetya anlaşmazlığı etrafındaki durum bugün halen çözülmüş olarak düşünülemez. E.A. Kuştavkina’ını düşüncesine göre, Kafkasya’nın savaşçı halk­larına karşı SSCB üst yönetimince yapılan hatalar, problem­lerin çözümü konusunda az seçenek bırakıyor. Bununla bir­likte, hiçbir şekilde durumun sürüncemede kalmasına izin verilme­meli, yoksa ülke yeniden sıcak bir nokta olma riskine girer.9

Kasım 2009’da Federal Meclise hitabında Rusya Devlet Başkanı D.A. Medvedev “ailede ve okulda, yerel ve bölgesel düzeyde milletler arası iyi ilişkilerin ve olgun sivil toplumun oluşturulmasında sistematik çalışmanın önemini” belirtti. Bu ifade Kuzey Kafkasya’da milletlerarası ilişkiler problemini ifade ediyor. Kuzey Osetya Başkanı Taymuraz Mamsurov şuna inanıyor: Kuzey Osetya yönetimi İnguşların Prigorodni bölgesine dönmelerine engel olmuyor.

2009-2010 KARARLARI

17 Aralık 2009’da Kuzey Osetya Cumhuriyeti ve İnguşetya Cumhuriyeti devlet yönetim organları, sivil ve siyasi örgütlerince, Kuzey Osetya Cumhuriyeti ve İnguşetya Cumhuriyeti arasında 2010’da iyi komşuluk ilişkilerinin gelişimi konusunda ortak bir eylem programı imzalandı.

Oset politolog Valeri Dzidzoyev’in düşüncesine göre, 17 Aralık’ta Vladikavkaz’da Kuzey Osetya ve İnguşetya başkan­larınca imzalanan, 2010’da iki cumhuriyet arasındaki iyi komşuluk ilişkileri programı anlaşmazlığın sonu değil, ancak bu adımın problemlerin çözümünde önemi var. O, gereken adımın atıldığını, ancak bunun ilk olmadığını tekrarladı. Dzidzoyev “Dzasohov ve Zyazikov’un (Kuzey Osetya ve İnguşetya’nın önceki devlet başkanları- Kavkazki Uzeİ) da böyle bir anlaşma imzaladığını hatırlıyorum ve yine kesin bir şekilde hatırlıyorum ki, bu anlaşmanın ardından herhangi olumlu bir değişim olmadı’ diyor.

Programı inceleyen Dzidzoyev en büyük avantaj olarak, programda sınırların net bir şekilde ifade edilişini adlandırdı. “Bizim tüm dertlerimiz, sınırlar meselesinin tartışmalı, açık, yeni deliller gerektiren durumda kalmış olmasından kay­naklandı. Gerçi onların hepsi RF Anayasasında yazıyor.” “Bence, etnopolitik anlaşmazlıklardan söz ettiğimizde, vurguları doğru yapmak lazım. Tartışmalı toprakların eski sürgün edilmiş halkların yetkisine verilmesini gerektiren, ‘baskı gören halkların rehabilitasyonu kanunu’ Nisan 1991’de kabul edildiğinde Federal merkez burada büyük negatif rol oynadı.”

Politolog, kabul edilen programın eksisi olarak, İnguş tara­fının sonbahar 1992 olayları dolayısıyla ‘hiç değilse belli bir seviyede özür dilemesi gerektiğinin’ yer alması gerektiğini belirtti. Ancak şimdi, politologun ifadesine göre, İnguşetya ve Osetya arasındaki karşılıklı ilişkilerin oluşturulma pers­pektifi politik dengede ağır basıyor.

Kuzey Osetya milli işler bakanı Taymuraz Kasayev şöyle düşünüyor: “Kuzey Osetya ve İnguşetya arasında 2010’da iyi komşuluk ilişkileri programı imzalanması, şimdilik anlaşmazlığın bitişi değil, ancak cumhuriyetler arasındaki ilişkilerdeki ağır sürecin son aşamasıdır.”

İnguş siyasetçilerin tavrı özellikle şöyle ifade ediliyor. İnguşetya Parlamentosu Başkanı Mahmud Sakalov “Artık Kuzey Osetya yönetimi mültecilerimiz için böyle şartlar koşmayacak, onlara 1992 olayları öncesinde yaşadıkları yerleşim yerlerinde yeniden yaşama imkânı verilecek” açıklamasında bulundu. Bununla birlikte İnguş Parlamento başkanının belirttiğine göre, mültecilerin geri dönüşü konusunda herhangi ek yerel anlaşma imzalanmayacak. Sakalov “Mültecilerin geri dönüş programı devlet başkanla­rınca imzalanan anlaşmalar çerçevesinde yerine getirilecek, bu konuda ortaya çıkan tüm problemler ise yerel idareler başkanları seviyesinde iş düzeninde çözülecek” açıklama­sında bulundu.

İnguşetya Devlet Başkanlığı Genel Sekreteri Magomed Marhiyev de, bu anlaşmaya benzeyen tüm geçmiş girişim­leri, bu inisiyatiflerin her birinin ilk başta neden olduğu tüm coşkuları hatırladığını belirtiyor. Ancak, tüm iyi niyetlerin bu sefer gerçekleştirileceğini bekliyor- bununla birlikte iki liderin görüşmesinin son derece samimi olduğunu ‘Vremya Novostey’ gazetesi yazıyor.

Oset-İnguş ilişkilerinde ilerleme, İnguşetya’daki 11 Ekim 2009 yerel seçimleriyle izah edilebilir ki, bu cumhuriyetin kendisinin olarak düşündüğü belediyeleri sağlamlaştırdı ve tabii ki Prigorodni bölgesinin köyleri bunlar arasında yok.

MEVCUT ANLAŞMAZLIK

Programın gerçekleştirilmesi var olan anlaşmazlığı yok et­medi. Bazı Kuzey Osetya ve İnguş siyasetçilerin düşün­cesine göre, Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesinin sta­tüsü halen tartışmalı bir konu olarak kalmaya devam ediyor.

Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesi statüsü meselesinde yeniden zorluklar meydana gelebilir, buna da siyasetçilerin düşünülmeyen açıklamaları hizmet edebilir. Bu düşünceyi Kuzey Osetya’lı araştırmacı Georgi Zozrov, İnguşetya Devlet Başkanı Yunusbek Yevkurov’un röportajını yorumlarken ifade etti. Medyaya, İnguş mültecilerin Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesine dönüşlerini yorumlayan İnguşetya Devlet Başkanı Yunusbek Yevkurov şu açıklamada bulundu: “Mesele, bu bölgeyi Kuzey Osetya’ya vermek değil, herhangi bir şekilde eve dönmektir.” Bununla o, İnguşetya yönetiminin, bu cumhuriyetin daha önceden sınırların yeni­den incelenmesiyle ilgili Kuzey Osetya’dan bulunduğu talebi reddetti­ğini açıklamış oldu.

Georgi Zozrov ‘Regnum’ Haber Ajansına röportajında şunu belirtti: Zozrov, “Komşularımız, maalesef bugüne kadar halen bağırlarında taş tutuyor. İnguşetya Anayasası’nda, iki halk arasında iyi komşuluk ilişkilerinin sağlanmasına engel olan madde korunuyor. Toprak taleplerinin hukuki olarak kaldırılması gerekiyor. Kuzey Osetya vatandaşları ancak o zaman siyasetçilerin iyi niyetlerine inanabilir. Yitirilen güvenin geri kazanılması gerekiyor’ dedi.

Onun ifadesine göre, Prigorodni bölgesindeki her milletten insan barış ve uzlaşı içinde yaşıyorlar. Zozrov, mültecilerin evlerine çoktan döndüğünü, ancak 1992 trajik sonbaharı olaylarını hatırlatarak, vatandaşların duyguları üzerinden spekülasyon yapan güçlerin bulunduğunu belirtti. Zozrov, siyasetçilerin sade insanların normal bir hayat sağlamala­rına engel olduğuna ve bu sebepten ötürü ilişkilerin normal­leşme sürecinin uzadığına inanıyor.10

 YÖNETİMİN RESMİ POZİSYONU

İnguşetya yönetiminin resmi düşüncesi, tüm mültecilerin geri dönüşü, Kuzey Osetya ile ekonomik, kültürel ilişkilerin oluşturulması şeklinde ifade ediliyor. Ancak, Kuzey Osetya’dan toprak taleplerinin reddiyle ilgili pozisyon öyle basit değil. Devlet başkanı olarak seçiminin ardından Yevkurov hemen İnguşları bu konuda spekülasyon yapmamaya çağırdı, “İnguşetya’ nın Kuzey Osetya’dan hiçbir toprak talebinin olmadığını ve olamayacağını” açıkladı. İnguşetya görünüşe göre, bu meseleden vazgeçme niyetinde değil.

Daha sonra İnguşetya Devlet Başkanı YunusbekYevkurov, Prigorodni bölgesi İnguşlarının tümünün kendi evlerine dönme konusunda gerçek bir imkân olduğunu açıkladı. Yevkurov “Birçokları beni, Prigorodnıi bölgesi problemini çözmemekle suçluyor. Mesele bazı öfkeli başların, benim Prigorodni bölgesini sattığımı iddia etmelerine kadar varıyor. Buna bağlı olarak şunu açıklamak istiyorum ki, birinin Prigorodni bölgesini vermesi söz konusu olamaz. Eğer ben oradan tüm İnguşları çıkarmış olsaydım o zaman benim bir şeyle suçlanmam mümkün olabilirdi, fakat aksine ben tüm İnguşları orada evlerine geri döndürmeyi istiyorum” dedi.11

 DURUMUN GELİŞİM PERSPEKTİFLERİ VE İLİŞKİLERİN BARIŞÇIL ÇÖZÜMÜ

Politolog Sergey Markedonov’un düşüncesine göre, etnopolitik krizin ciddiyetinin bilincinde olmak gerekiyor. Bunlara şunları dahil etmek mümkün:

1. Devlet primordializm politikası, (Primordializm- etnik grubu, insanları değişmez işaretlerle, kanla baştan ve değişmez şekilde birbirine bağlamayı inceleyen, etnolojideki bilimsel alanlardan biri. Etnolojik araştırmalardaki en önceki yönelimlerden biri).

2. Toprakta ‘etnik mülkiyet’ oluşturma

3. Kalıcı idari-toprak değişimi ve sürgünde ‘kolektif sorumluluk’ uygulaması.12

2011’DE ANLAŞMAZLIK SONRASI BÖLGEDE DURUM

Şu anda Kuzey Osetya’nın Prigorodni bölgesinde durum stabilize oldu. Burada, Oset-İnguş anlaşmazlık bölgesinde, yerlerinden olmuş kabul edilen İnguşların sürekli yaşayacakları yerlerine dönmelerine izin veren gerekli şartlar oluşturuluyor, nüfusun iş sorunları ve sosyal güvence meseleleri çözülüyor. Kuzey Osetya milli işler bakan yardımcısı Soslan Hadikov, bugün için anlaşmazlık sonrası bölgede (Prigorodni bölgesi) yaşayan vatandaşlar arasında anlaşmazlık durumunun olmadığını düşünüyor.

Kuzey Osetya Milli İşler Bakanlığı bilgilerine göre, İnguş kökenli 3000 çocuk Kuzey Osetya okullarında okuyor, 250 öğretmen ülkedeki eğitim kurumlarında çalışıyor. Prigorodni bölgesi Mayski, Kurtat, Daçnoye yerleşim yerlerinin başkanlığını İnguş kökenliler yürütüyor. Ülkenin içişleri organlarında İnguş kökenli 70’den fazla polis hizmet veriyor. Soslan Hadikov, onların hepsinin çok milletli Kuzey Osetya’nın tam vatandaşları olduklarının altını çizdi.

Yani, var olan anlaşmazlığa rağmen, son yıllarda Oset-İnguş ilişkilerinin çözümünde, iki cumhuriyet ilişkisinde ve yerle­rinde olmuş kişilerin önceki ikamet yerlerine geri dönüşleri sürecinde önemli ilerlemeler oldu. Bundan dolayı ben, bu anlaşmazlık sonrası dönemin araştırılmasının önemli oldu­ğunu düşünüyorum. Kuzey Osetya resmi yönetimi mülteci­lerin geri dönüş sürecinin tamamlandığını düşünüyor. İnternette sürekli dile gelen ‘yerli İnguş topraklarının geri iadesiyle’ ilgili açıklamaya rağmen Oset ve İnguş halkı, barış diyalogu ve iki komşu Kafkasya halkı olarak bir arada yaşamanın alternatifi olmadığını anlıyor.

Geçenlerde resmi İnguşetya ve Kuzey Osetya yöneticileri ilişkilerin iyileştiğini açıkladılar ve Kuzey Osetya Prigorodni bölgesi sakinlerinin günlük iş ve endişeleri ile meşgul olduğunu doğruladılar. Taymuraz Mamsurov ve Yunusbek Yevkurov, her iki cumhuriyetin yönetim organları, sivil örgütlerinin iki komşu cumhuriyet arasında, dostluk ve ortak hareket konusunda imzalanmış olan anlaşmaya uygun olarak çalışmalarını inşa ettiklerini anlattılar.13

Belirtmek gerekir ki, İnguşların Kuzey Osetya toplumuna entegrasyonu gerçekleştiriliyor. Toplu olarak yaşadıkları yerleşim yerlerinde cami ve medreseler inşa edildi ve hizmet veriyor. Orta dereceli eğitim kurumlarında şimdilik Oset ve İnguş çocukların birlikte eğitim gördüğü Kurtat köyü dışında, çocukların ayrı eğitim uygulaması devam ediyor. Prigorodni bölgesi boyunca İnguş nüfusun dini ve insani haklarına riayet ediliyor. Son yıllarda bu yerleşim yerlerinde alt yapı iyileştirildi. Yeni kültür, spor sarayları, sağlık kurumları inşa edildi. Şimdilik Kuzey Osetya’ya dönen İnguş mültecilerin iş meselesi çözülmedi, onların önemli bir bölümü çalışmak için İnguşetya’ya gidiyor. Günlük hayat düzeyinde ortak ticaret ve iş ilişkilerinin gelişimi, bilim, kültür, gençlik ve sivil örgüt temsilcilerinin karşılıklı çıkar hareketleri görülüyor. Çok milletli Kuzey Osetya Cumhu-riyeti/Alanya- ki 100’den fazla millet var- halkı Prigorodni bölgesini Kuzey Osetya’nın ayrılmaz bir parçası olarak düşünüyor ve burada milli ve dini kimliğine bağlı olmaksızın, Rusya Federasyonu Anayasasına uygun olarak tüm vatan­daşların yaşaması için gerekli şartlar oluşturulmuş durumda. ■

NOTLAR

1) Mujuhoyev M.B, “İnguşlar”, Saratov 1995, s.28

2) Kuzey Osetya. Etnopolitik süreçler. Cilt 1. M. 1995., sh. 105-107

3) A.G. Zdravomıslova “Oset-İnguş bölgesel anlaşmazlığı: çıkmaz durumdan çıkıp perspektifleri” 1996. s.54

4) V.G. Ugrovatov, Geçici Yönetim: OH şartlarında sosyo-politik problemlerin çözümü, Etnopolitik süreçler, 1995, s.63.

5) Kuzey Osetya, Etnopolitik Süreçler, cilt 3, 1995. s.128.

6) Obşaya Gazeta, 13-19 Temmuz 1995, No: 28.

7) Deyç M., Oset-İnguş anlaşmazlığı: her tarafın-kendi gerçeği, www.memo.ru/hr/hotpoints/caucas1/msg/2007711/m112936.htm

8) http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/17209

9) E.A. Kuştavkina, “Oset-İnguş anlaşmazlığı: geçmişi ve mevcut durumu, http://www.politregionalistika.ru

10) www.regnum.ru/news/1354116.html14:17 07.12.2010

11) Kavkazki Uzel, Ekim 02 2009, 16:00http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/160154/

12) http://region15.ru/articles/1346/function.mysql-connect Sergey Markedonov, www.politcom.ru

13) www.regnum.ru/news/polit/1387477.html/24.03.2011

____________________

ALINTI: TARİH BİLİNCİ, Kasım-2012, Sayı:260-267

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu