Orta Çağ (375-1453)
ORTAÇAĞDA KUZEY KAFKASYA
Kuzey Kafkas halklarının oluşum süreci ilk çağın sona erdiği, orta çağın başladığı tarih kabul edilen M.S. 375 yılına kadar aşağı yukarı kabaca tamamlanmıştır. Farklı kökenlerden gelip farklı isimler taşıyan topluluklar, yaşamın dayattığı, ortaklaşa üretim, trampe ederek tüketim, barınma ve dayanışarak korunma… süreçleri esnasında oluşturdukları ortak kültür etrafında sosyalleşerek bir konsolidasyona uğramıştır.
Bu tarihe kadar doğudan batıya ari ırktan göçler gerçekleşmişken; bu tarihten sonra yaklaşık 12. asra kadar sürecek olan Turani ırkların göç dalgası başlamıştır. Bu dalga Avrupa’daki gelişmelere doğrudan tesir etmiş, bu göçmenlerin bir kısmı da Kuzey Kafkasya’ya girmiş ve yerleşmiştir.
Bu yüzyılda Kafkas kavimleri olan Kemirguay, Kabardey, Şapsığ, Natukhay, Jane, Abzakh, Bjeduğ, Ubıh ve Abazaların ataları olan ilk kabileler, Azak Denizi’nin üst kısımları, doğusu ve Karadeniz boyunca aşağı doğru İngur nehrine kadar; içeride de Kuban Nehri ve daha doğuda Terek boylarına kadar olan bölgelere yayılmışlardı.
4. yy’da Kemirguay Prensi Lavristen’in, Bizans İmparatoru ile kurduğu samimiyetin bir sonucu olarak Hristiyanlığı ve Bizans kültürünü Kafkasya’ya getirmesi not edilmesi gereken bir tarihtir.
HUNLARLARLA TEMASM.Ö.375 tarihinde Kafkasya sınırlarına dayanan Hunlar, Don ve Volga Nehri’nin aşağılarına inerek Sarmatlar’ı kendine tabi kıldı.
M.Ö. 1. yy’da güneyden Hazar Denizi boyunca Kuzey Kafkasya’ya geçmiş olan Fars kökenli Alan unsurları da yenen Hunlar, esir aldıklarını kendi ordusuna katarak Avrupa içlerine kadar götürürken; bir kısmını da tekrar güneye doğru göç etmek zorunda bıraktı. Alanların Kuzey Kafkasya’da kalabilen bakiyeleri günümüzdeki Asetinler’in atalarıdır.
Hunların Kafkasya’da bundan başka bir aktiviteleri olmadı.
AVARLARLA TEMAS
Yine batıya giden Moğol kökenli Avarlar, 565 senesinde Volga nehrini geçerek bölgede hakimiyeti olan Bizans İmparatoru Jüstinyen’den toprak ve vergi istedi. Bölgede kalan Hun bakiyelerini yenip esir ettiklerini de Avar ordusuna dahil ettiler. Avarlar, Volga’dan Macaristan’a kadar olan bölgede büyük bir imparatorluk kurdu.
Avarlar, Kafkasya’da Azak Deniz çevresindeki Kemirguaylara baskı yaparak Taman Yarımadası ve Anapa çevresine çekilmeye mecbur bıraktı. Daha sonra da Abın nehrine kadar sürdü. Burada Prens Yınal komutasındaki Kabartay güçleri ile birleşen Kemirguay güçleri önce yenildilerse de, daha sonra Avar Hanı Bakan’ı burada ağır bir yenilgiye uğrattılar. Bu zaferle şöhreti artan Prens Yınal bu sayede bütün batı Kafkasya’yı kapsayan bir merkezi yönetim tesis etti.
HAZARLARLA TEMAS8. yy’da Güneyden Derbent Geçidi üzerinden Kuzey Kafkasya’ya gelen Hazarlar yönetim merkezlerini Terek Nehri ağzında kurdu. Buradan, kuzeydeki ve güneydeki güçlerle pek çok çatışmalara giren Hazarlar, ilk zamanlar K. Kafkasya halkları ile dayanışma içinde bulundu. Peşi sıra Avarları ortadan kaldırıp, Azak denizinin doğusundan aşağıya doğru ilerleyerek Kuzey Kafkasya halklarına hükümranlıklarını kabul ettirmeye çalıştı.
957 tarihinde Kuban Nehri’nin kuzeyinde Adigeler’le Hazarlar arasında meydana gelen savaşta Adıgeler başarı kazanmışsa da, Prens Aliğyiko Kanşaka esir düştü. Bir müddet sonra Adigeler Rus Devleti ile yaptıkları ittifak sonrası Azof kalesine saldırıp Hazarları yenilgiye uğratarak Aliğyiko’yı da kurtardı.
Hazar Devleti, Peçeneklerin ve Rusların saldırıları sonucu 11. asırda sona ererken, Kafkasya için bu sefer Rus tehlikesi baş göstermeye başladı.
CENGİZ ORDULARI VE KAFKASYA MÜTTEFİK KUVVETLERİ Bütün doğuyu işgal eden Moğol Hanı Cengiz Han’ın Cebe ve Sabutay komutasındaki bir kısım kuvvetleri 1222’de Güney Kafkasya’ya girdi. Bölgeyi yakıp yıktıktan sonra Kafkas Dağları’nın kuzeyine geçtiler.
Bu tarihte Kuzey Kafkasya’da henüz bir birlik görülmüyordu. Cengiz Han tehlikesinin ortaya çıkmasından sonra Kabartay Pşıları Apşokua ve Kadrışava’nın gayretiyle Adige, Çeçen, Asetin, Dağıstanlı ve Kıpçaklardan oluşan bir ordu oluşturuldu. Halk, Cengiz ordularının zulmünden korunmak için dağlara çıktı. Bilahare iki ordu Mezdog bölgesinde karşılaştı. Müttefik Kuzey Kafkasya kuvvetleri Cebe ve Sabutay kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Bunun üzerine Moğollar bir kısım ganimetler vererek Kıpçakları ittifaktan koparıp kendi saflarına geçirdi. Moğollar bu yeni destekle üzerine saldırdıkları Kuzey Kafkasya müttefik kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Pşı Abşuoka, Pşı Kadrışava, Pşı Kelemet gibi komutanlar öldürüldü. Baksan civarına çekilen ordunun son bakiyeleri Pşı Glakhiten komutasında kalmıştı. Cengiz orduları zafer sarhoşluğu yaşarken, Kuban bölgesinde bulunan Pşı Şevloh komutasındaki diğer ordu imdada yetişip, kalan müttefik askerlerini de yanına alarak düşmana ani bir baskın yaptı. Müttefik kuvvetleri gafil avlanan düşman ordusunu kırıp geçirdi ve Kafkasya’yı terke mecbur etti. Cebe ve Sabutay ise Güney Rusya’da kısa bir süre oyalandıktan sonra 1223’te Volga nehrini geçerek Asya’ya geri döndü.
Cengiz Orduları 1226 da Batu komutasında Volga nehrini geçerek geri geldi ve Güney Rusya’ya girerek Karpatlara kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Volga nehri kenarında Saray’ı merkez alarak ve bölgedeki Türk unsurları da içine katarak Altınordu Devleti’ni kurdu. Ardından bölgedeki Rus Hanlıklarını kontrolüne aldı.
1277’de Altınordu Hanı Mengühan, beraberinde Rus kinyazları da olduğu halde Kafkasya’ya taarruz etti ve kanlı çatışmalar sonrasında Terek çevresine hakim oldu.
TİMURLENK ORDULARI 1388’de Asyadan gelip Hazar Denizi kuzeyinden Altınordu devleti üzerine yürüyen Timur, Altınordu Hanı Toktamış’ı mağlup etti.
Timur 1396’da bu sefer de güneyden gelerek bir kez daha Altınordu üzerine yürüdü. Altınordu Devleti Kafkasyalılarla ittifak yaparak, Timur ordularını Tetertop civarında karşıladı. Bu çatışmalarda Kafkasyalılar telafisi zor yaralar almıştır.
Bu çatışmaların ardından Kuzeye yürüyen Timur İkinci defa Altınordu devletini ağır bir yenilgiye uğrattı. Altınordu Astrahan’a çekilirken, Kırım ve Kazan Hanlıkları istiklallerini ilan etti.
Bu fırsattan istifade eden Kafkasyalılar Altınordu’nun işgal ettiği Terek Havzasını geri aldı.
Timur da Kafkasya’da fazla durmayarak seferlerine devam etti.
